“Her canlı ölümü tadacaktır.”

“Mors certa hora incerta.”

— Latince: Ölümün kesin saati belirsizdir.

“Daima yalnız ölünür.”

— Blaise Pascal

“Ölmek değildir ömrümüzün en feci işi

Müşkül budur ki, ölmeden evvel ölür kişi”

—Yahya Kemal Beyatlı’nın “Düşünce” şiirinden

Ölüm hem korkunç, hem de büyüleyicidir. Korkunçtur, çünkü birbirlerini sevenleri bir daha kavuşmamacasına ayırır. Öldürmek için silah yapmayı bilen tek canlı insandır.

Geçen asırda 198 savaşta dünya nüfusunun %0,5’i, bu yüzyılın ilk yarısında 117 savaşta dünya nüfusunun %2,1’i, ikinci yarısında ise 120 savaşta dünya nüfusunun % 10,1’i ölmüştür. Bu ritimde gidilirse 21’inci yüzyılın ilk yarısında 120 savaşta dünya nüfusunun %40,5’i yok olacaktır.

İnsanlığın doğuşundan bu yana savaşlarda 3,5 milyardan fazla insan ölmüştür. Ölümün tanımını yapmadan bu konulara girmemin iki sebebi var. Birincisi, ölümün tanımı karmaşıktır. İkincisi, ırk ve din ve köken kriteri olmadan tüm insanların doğru dürüst bir yaşam sürdürebilmenin yanı sıra huzur içinde ölebilmek için de mücadele etmeleri gerektiğine inanıyorum. Ayrıca modern toplumun ürettiği tüm öldürücü girişimlere karşı çıkılması gerektiğine inanıyorum.

Ölüm, yaşam kapısının anahtarıdır. Ölüm, insanın var oluşuna anlam verir. Ölüm, bize yol gösterir. Yeryüzünde zamanımızın sınırlı olduğunu bilsek de, ne zaman biteceğini bize gösterecek güvenilir bir aygıtımız olmadığından, her günümüzü son günümüzmüş gibi yaşamalıyız.

Onsekiz yaşında seksen yaşındaki bir insandan daha çok yaşamışlar vardır. Tabii ki “bunlar çılgındır” gibi bir anlam çıkartılmasını istemem… Ölümü sadece yaklaştığı zaman değil, her gün değerlendirmek ve kabullenmek gerekir. Ölümün insan hayatına değer kazandırması gerekir. Yaşamın anlamı ve gelişmenin anahtarı ölümdedir.

Ölümün tanımını yapmak zordur. Gerçeküstü bir kavram olarak ortaya çıkıp, söz konusu olduğu her defasında insanı düşünmeye iter. Çeşitli ölüm türlerinden bahsedilebilir. Biyolojik ölüm canlının yaşlanıp can çekişip ölmesi veya enerjisini tüketmesidir. Bu durum insanda kendini vücudun soğuması, katılaşması, göz belirtilerinin ortaya çıkması, ölüm lekelerinin belirmesi ile kendini gösterir. Daha sonra ölü beden yıllar içinde çürür, toz haline gelir ve mineralleşir. Tabii ki batı ülkelerindeki gibi yakma (cremation) ile bu süreç kısaltılmaz ise.

Biyolojik olarak ölmeden de ölünebilir. Yani yaşarken de ölebiliriz. Örneğin içine kapanan psikiyatrik bir hastada psişik ölüm gerçekleşmiştir. Hapsederek, psikiyatri kliniğinde kapatarak, kimsesizler yurduna terk ederek toplumsal ölüme neden olunmaktadır. Büyük günahlar işleyenler bazı dinlerde “Ruhu ölmüş” olarak kabul edilirler. Buna spiritüel ölüm diyoruz…

Ölüm sadece canlılara özgü değildir; zaman içinde toplumlar, kültürler, eşyalar, hatta yıldızlar bile yok olurlar.

Türkiye’de saatte ortalama 100’e yakın kişi ölüyor. Yılda 1 milyon kişi aramızdan ayrılıyor. Hepimiz bir gün ölmek zorunda olduğumuzu biliyoruz. Ama buna gerçekten inanmıyoruz. Hâlbuki ölümden daha gerçek, daha evrensel, daha kaçınılmaz bir şey yok. Muhtemelen zaman yasasının programına göre her şey gibi insan da çürümeye ve yok olmaya mahkumdur.

Ölümle ilgili bilgilerimiz arttıkça belirsizlikler de artmaktadır.

Konumuz yaşam ve ölüm. Ölüm bu kadar karmaşıkken yaşamın tanımına ve anlamına girmenin şu an ne kadar zor ve gereksiz olduğunu takdir edersiniz. Zaten yaşam-ölüm-değer üçlüsü bir bütündür, biri diğer ikisi olmadan anlaşılamaz. Ölüm duygusu olmayan hayvanlarda değer duygusu da yoktur. Bu nedenle yaşamı ölümü öğrenerek anlamaya çalışmamızın iyi bir yöntem olacağı düşüncesindeyim.

Ölümün biraz önce bahsettiğim fiziksel ve biyolojik tanımları dışında, felsefi tanımları da vardır, ki bunları ait oldukları felsefelerin bütünü içinde değerlendirmekte yarar vardır. Kant’a inanan Simenon’a göre ölüm zamandan ve bilinçten eyleme geçiştir. Buna göre doğum ve ölüm var oluş biçimleri değil düşünme biçimleridir. Feuerbach’ın tanımı daha da ilginç: Ölüm ölümün ölümüdür. Canlıya hayat veren özün materyalist bakış açısıyla değerlendirildiğinde anlaşılabileceğine inanan Marksist anlayış ise ölüm için albüminlerin bozulması, canlı maddenin tükenmesi şeklinde bir tanımlama yapmaktadır.

İnsanın ölüm karşısındaki davranışlarından biraz bahsettikten sonra konunun diğer yönlerine eğileceğim. Ölmekte olanın yaşadıklarına, refakat olayına, iki tarafın psikolojisine, istatistiklere, ötanaziye, törenlere ve yas olayına hiç değinmeyeceğim. Ancak bu konuları da düşünmemizin yaşamı değerlendirme açısından yararlı olduğuna inanıyorum.

Ölüm, insanın en büyük iki korkusundan birisidir. İnsan, öleceğini bilen tek canlı yaratıktır.

Issız bir adada tek başına büyümüş bir çocuk, bir bitki veya bir köpek kadar ölümden habersiz olur. Ölümden korkulmasaydı, her üzüntüden sonra kendimizi öldürmek isterdik. Ölüm karşısındaki bilgisizliğimiz, şaşkınlığımız ve çaresizliğimiz, onu ne kadar incelersek inceleyelim devam edecek gibi görünse de, felsefi düşünce bize bu konuda da nasıl davranmamız gerektiğini gösterecektir.

Bugün batı toplumlarında birey öne çıkmış, ölüm tabulaştırılmıştır. Eskiden ölüler için büyük törenler yapılan toplumlarda bugün bu iş profesyonellere yaptırılmakta, ölüleri ziyaretler azalmakta, konu mümkün olduğunca açılmamaktadır. Yaşlılar özel yurtlarda ölümlerine terk edilmektedirler. “Eskiden toplum içinde ölünür, gizli bir biçimde aşk yapılırdı; şimdiyse ölüler saklanıyor, ortalıkta seks yapılıyor,” demiş Louis Vincent Thomas. Bu toplumsal davranış biçimi tıbbın ölümü bir başarısızlık gibi gösterme eğiliminden kaynaklanmıştır. Oysaki ölüm doğaldır.

Jankelevitch çok güzel biçimde bunu formüle etmiştir: Mors certa hora incerta (Ölümün kesin saati belirsizdir).

Ölüm karşısında eşitsizlik vardır.

Çeşitli şekillerde ölünür, yani ızdırap çekmeden güzel ölmek veya can çekişerek erken ölmek gibi. Ölüm karşısında önce ret sonra umut sonra isyan gibi davranışlar gösterilir. Hindu ve Buda dinlerinde ölüm korkusu yoktur, yaşlı ve inanan insanlar gerçekten ölmeyi ve Tanrı’ya kavuşmayı arzu ederler.

Yaşam bize verilmiş bir şanstır. Bu şansı iyi kullanabiliriz, çarçur edebiliriz veya yakabiliriz. Bunu yaparken tamamen kendimiz sorumluyuz. Bu arada Pasteur’ün çok sevdiğim sözünü söylemeden geçemeyeceğim: “Şans ancak yetişmiş kafalara yardım eder”. Bizim kendi kendimizi yetiştirmemiz gerekir. Bunu yapmayıp gününü gün eden kimse tabii ki ölümden korkar, çünkü ölüm onun için zevklerin sonu olacaktır.

Hâlbuki yaşamın gerçek değerini bilen kişi, ölümü aşıp ötesine geçmeyi başaracaktır. Aynı şekilde ölümü anlayan kişi de yaşamı gerçek anlamda değerlendirebilecektir. Ölümsüzleşecektir. Sizce Mozart ölmüş müdür? Bence eserleri çalınan veya adından bahsedilen kişi, adı son defa telaffuz edilene dek ölmemiştir. Şu veya bu şekilde bir şey bırakmış bir kişi de ölümün ötesine geçmiş demektir. Aynı şekilde, insan olmanın gereklerini yerine getirdikten sonra göçüp giden bir kişi ölmemiştir, sadece yer değiştirmiştir. O bir kadavra değildir, bir ruhtur.

Bilgi ve vicdanen olgunlaşmış kişi, normalde ölüm ve ötesinden korkmaz. “Benim bedenimin ruhu var” şeklinde değil “Benim ruhumun içinde bulunduğu bir bedenim var” diye düşünür.

Bu görüş Eflatun’un Phaidon adlı eserinde ortaya çıkıyor. Sokrates “Filozofun çalışmasına beden engel olur” diyor. Ruh, bedenden ayrılıp tanrı katına çıktığında, bedensel hiçbir ihtiyaç hissetmediği için, sonsuz bir çalışma ortamına kavuşmuş olacaktır. Sokrates, bir bilge için bundan daha iyi bir ortam olamayacağını ve bu nedenle ölümden korkmadığını söylüyor.

Ruhun ölmezliğine inanmayan bir şair olan Nazım Hikmet bile şöyle demiş:

“Ayrılık yaklaşıyor her gün biraz daha,

güzelim dünya elvedâ,

ve merhaba

                    k â i n a t . . .”

Bazı inanç felsefelerinde “Kötülüklerle geçen bir yaşamın sonundaki ruhun ölümsüzlüğü, ölümlü olmasından daha kötüdür” denilmektedir. Yani “Geride sizi hatırlatacak bir şey bırakmadıysanız ömrünüz boşa geçmiştir” denilmektedir.

Yunus Emre, şu sözlerle bu felsefeyi ne kadar güzel dile getirmiş, değil mi?

“Yunus öldü deyu sela verirler

Ölen hayvan durur, âşıklar ölmez”

Epikuros da ölümden korkmaya gerek olmadığını, çünkü ölümün olmadığını düşünmüştür.

“Ölüm Allah’ın emri de, şu ayrılık olmasaydı.”

—“Şu Kışlanın Kapısına” türküsünden

Sonsuzdan gelip sonsuza giden bu evrende çok küçük birer noktayız. Çok genç olan Dünya’mızın oluştuğundan bu güne kadar geçen süre bin saat sayılırsa, yaşamımızın süresi bir saniye bile değil. Bu nedenle, yaşamımızı salt bir var oluş şeklinde değil, gerçek bir yaşam olarak geçirelim, ölümümüz de korkulan son değil, sadece bir ilüzyon olsun.

“KULAĞIMIZIN GÖZ KAPAĞI YOKTUR.”

Prof. Dr. Mehmet Ömür

Kulağımızın göz kapağı yoktur. Olmamalıdır da… Çünkü kulağımız, gözümüz gibi dinlenmez. Görevi 24 saat sürer. Kulağımız, tıpkı kalbimiz gibi, hayatımız boyunca, gece-gündüz çalışır. Gücü yettiğince ve biz gürültüyle onu sağır etmediğimiz sürece bize bekçilik yapar. Görevi bizi tehlikelerden korumaktır. Gözümüzün görmediği zamanlarda karanlıkta sesler bizi yönlendirir. Uyuduğumuz zaman, kulağımız seçici çalışmaya başlar, bizi rahatsız etmemek için gereksiz yere uyandırmaz. Evde uyurken köpeğimiz dolaşırsa uyanmayız da, kapının ufacık bir tıkırtısıyla acaba hırsız mı diye hemen yatağımızdan fırlarız.

Günümüzde insanların en çok şikayetçi oldukları konular arasında şehirde güvenlik, çevre kirliliği, gürültü ve trafik gelmektedir. Burada inceleyeceğimiz konu çevre gürültüsüdür. Çevre gürültüsünün temel kaynağı trafiktir. Trafik deyince kornalar, araba alarmları, arabalarda dinlenen yüksek volümlü müzik, motorsikletler, ambulans sirenleri, trenler, uçaklar da işin içinde demektir. Trafiğin yanı sıra komşu gürültüsü, köpek havlaması, diskolarda, barlarda yüksek volümlü müzik, vd. de gürültü kaynağıdır.

Gürültü nasıl oluşur?

Gürültü değişik kökenli, değişik şiddet ve değişik tınıdaki seslerin anarşik bir şekilde bir araya gelmesiyle oluşur.

Gürültü çok eskiye dayanır…

Gürültü kirliliği, esas anlamıyla endüstri devrimiyle başlamıştır. 18. yüzyılda buharlı makinelerin çalışması ve çelik üretiminin aşamaları başlıca gürültü kaynağıydı. Gürültünün zararları daha yeni yeni ortaya çıkmaktadır.

Seneka ve Horacius’a göre, 20 asır önce Antik Roma’da pencerelerin camları yoktu. Evler birbirine çok yakındı. 2. yüzyılda insanlar sokaklarda itiş-kakış halindeydi. Roma’da 1,5 milyon kişi yaşıyordu. Gürültü kaynağı olarak hayvanlar, satıcılar, taşıyıcılar, zanaatkarlar, altyapının ve yolların yapımı ve onarımı, çöplerin atılması, yüksek sesle yapılan kavgalar vardı. Ancak bunlar o günlerde doğal karşılanıyordu. Gürültü kavramı henüz gelişmemişti. Arabalar, yollar tıkanmasın diye, geceleri haraket halindeydi. Astrolojik hareketlere göre bazı geceler insanlar tencere ve tavaları birbirlerine vuruyorlardı.

Paris’te 13. yüzyılda yüz bin kişi yaşıyordu. Sokaklar arnavut kaldırımıydı, ayaklarda sabolar vardı ve araba tekerlekleri tahtadandı. Cenaze törenleri dahil her türlü haber kralın adamları tarafından bağrılarak veriliyordu. Sokak arabaları, satıcılar, hayvan sesleri, sarhoş naraları, insanların kavgaları şehri gürültüye boğuyordu. Londra ve Berlin de aynı durumdaydı. 1930’da Paris emniyet müdürü klakson çalmayı yasaklamıştı.

Kulağı tanıyalım…

“Kimsenin bulunmadığı bir ormanda yere düşen bir yaprak kaç desibel ses çıkarır” diye sorulan tuzak sorunun cevabı “ses çıkmaz” olmalıdır. Çünkü kulağın olmadığı yerde ses yoktur. Sadece dalga boyu ve frekansı vardır. Kısaca, sesin var olması için duyan bir kulağa ihtiyaç vardır.

Gürültünün insan üzerindeki etkisini anlamak için kulağın yapısı hakkında biraz bilgi sahibi olmak gereklidir.

Kulak kepçesi anten gibi çalışır; ses dalgalarını dış kulak yoluna doğru yönlendirir ve yoğunlaştırır. Kanala giren ses dalgası, zara gelene kadar 3-4 cm yol kat eder. Ses dalgasının zara değmesi ile birlikte zar titreşime girer. Zarın arkasında kemikçikler vardır. Bunlardan birincisi çekiçtir ve zara yapışıktır. Çekiçin başı örsle eklem yapar. Örs de üzengi kemikçiğine uzanarak onunla eklem yapar. Oval pencere, üzengi kemiğinin tabanında iç kulak girişini kapatan ikinci bir zardır. Orta kulağın görevi, havadaki ses titreşimlerini katı maddede ilerleyen ses titreşimlerine çevirmektir. Oval penceredeki titreşimler bu kez salyangoz içindeki sıvıları ve diğer anatomik oluşumları titreşime sokar. Koklea diye de adlandırdığımız salyangozun uzunluğu 35 milimetredir.

Kemikçiklerin boyu 10 milimetredir. Ağırlıkları 50 miligramdır. Zar ve kemikçik sistemi daha geniş bir yüzey olan kulak zarından daha küçük yüzey olan oval pencere zarına sesi taşırken 21 defa amplifiye eder.

Salyangozun içi iki bölmeden oluşur. Bu ikiye bölünme, bir kanal aracılığı ile olur. Bu kanalın adı koklea kanalıdır. Koklea kanalının üst kısmında kalan bölmenin adı vestibüler bölme, alttakinin adı ise timpanik bölmedir. Koklea kanalının içinde ses titreşimlerini elektriksel enerjiye çeviren ve bunu hangi şifreleme sistemine göre yaptığı henüz çözülememiş olan Corti organı vardır. 19. yüzyılda yaşamış olan İtalyan fizyolojist Corti, bu organı ilk tanımlayan kişi olduğundan, organa onun ismi verilmiştir.

Corti organında 15 bin tüylü hücre bulunmaktadır. Bu hücreler 4 sıra halinde yerleşmiştir. 3 sıra dış tüylü hücre, bir sıra iç tüylü hücre vardır. Oval penceredeki hareketler yayılarak koklea kanalındaki zarın harekete geçmesine neden olur. Bu hareket tüylü hücreleri uyarır.

Koklea zarının adı baziler zardır. Salyangozun girişinde, kalın ama dar olup, tepeye doğru incelip genişler. Salyangozun girişindeki bölgeler tiz seslerle titreşime girerken, seslerin frekansları düştükçe daha ilerdeki bölgeler titreşime girerler.

Baziler zarın titreşimleri ses dalgasının spektral analizini yapar. Dış tüylü hücreler daha önce uyarılırlar ve seçici amplifikatör gibi çalışırlar. Koklea yan yana dizilmiş filtreler gibi davranır. Her filtre bir frekansı alır ve ileriye doğru yan bölge bir alt frekansı algılar. Sıvı ortamdaki hareketler tüylü hücreleri uyarırlar. Uyarılmış tüylü hücreler titreşimleri elektrik akımına çevirirler. Bu elektrik akımı artı ve eksi olarak 30 bin liften oluşan işitme siniri ile beyne taşınır. Beyin korteksine belirli bir şifreleme ile gelen bu elektrik akımı kortekste Brodmann 41 ve 42 no lu alanlarda (Heschl gyrus’u veya kıvrımının yanında) deşifre edilerek algılanır.

Kulak, sesleri büyük bir hassasiyetle tespit ve analiz eder. Kulağın hassasiyeti bütün ses frekansları için aynı değildir. Sesler tizleştikçe daha zor duyarız.

Hassas bölge 500 ile 3.500 Hz arasındadır. Desibel (dB) bu hassasiyeti en güzel göz önüne alan ölçü birimidir. Ancak logaritmaya bağlı bir ölçü olması biraz kafa karıştırır. 3 dB’lik bir artış, akustik enerjinin 2 misli arttığını gösterir. Bu 3 dB’lik artış, kulağın fark edebildiği en hafif ses artış düzeyidir. 0 dB, ses olmadığının göstergesi değil, sadece normal bir kişinin ses algılama düzeyidir. Bazı insanlar, özellikle müzisyenler, -5, hatta -10 dB sesleri duyarlar.

Ses kaynakları değişken olduğundan, kişinin zaman içindeki gürültüye maruz kalma düzeyi değişir. Bir anlık gürültüye maruz kalmanın geometrik olarak ölçümü, kişinin gerçek gürültü altındaki durumunu göstermez. Bir saat, bir gün, bir hafta gibi belirli bir zaman dilimindeki toplam gürültü dozunu ölçmek için daha uygun yöntemler kullanılır. Belirli bir T zamanında dB olarak bir ölçüm level equivalent (düzey eşdeğeri) denilen bir birim olarak belirlenir ve LEQ olarak ifade edilir. LEQ uluslararası bir birimdir ve gürültüye bağlı rahatsızlığı ifade eder. İzin verilen gürültü miktarları da, sektörlere göre, LEQ cinsinden ifade edilir. Örneğin Fransa’da otoyollarda saat 08:00 ve 22:00 arasında 60 dB LEQ’e izin verilirken, bu değer gece 22:00 ile 06:00 arasında 55 dB LEQ’e düşer.

Normal bir işitme, bütün insanların hatta anne karnındaki bebeklerin en önemli ihtiyaçlarından biridir. Anne karnındaki bebekler bazı seslere tepki verirler. Bebek telefon sesini, annesinin şarkı söylemesini algılar. Ama 80 dB’lik bir sesten rahatsız olur. Anne vücudu, karnındaki bebeği gürültüye karşı bir yere kadar korur. Yüksek volümlerde koruyamaz. Bebek huzursuz olur. Anne karnında seslere cevap vermeyen bebekte, işitme kaybından veya başka bir sorundan şüphelenilmelidir. Bebeğin sesle olan ilişkisi, kulağın gelişmesine etki eder. Bu nedenle annenin yüksek şiddetli seslerden uzak durması gerekir. Ancak bütün seslerden uzak durmak da, çocuğun kulak eğitimi açısından sakıncalıdır.

Ellimizden sonra fizyolojik bir durum, kulağın yaşlanması demek olan, presbiakuzi başlar. Herkesin başına gelir ve zaman içinde ilerler. Geriye dönüşü de söz konusu değildir. Bu durum, gözdeki yaşlanmaya bağlı olarak görme keskinliğinin azalması gibi değerlendirilmektedir. Ancak, bu duyma kusuru, bütün insanları aynı derecede etkilemez. Bazı insanlarda daha erken ve daha çok olurken, bazılarında geç ve hafif olur.

Fransa’da 65 yaş üstü 3 milyon kişide presbiakuzi vardır. Bazı faktörler presbiakuziyi hızlandırır. Bunların arasında kalıtım, daha önceleri geçirilmiş kulak hastalıkları, psikolojik hastalıklar, damar hastalıkları ve gürültü sayılabilir.

Presbiakuzide üst tonlarda işitme kaybı daha çok olur. Üst tonları az duyup, alt tonları normal duymak, kişinin iletişimini ve algılamasını bozar. Yaşlılıkta işitme sisteminin dışında sinir sistemi de bozulduğundan, sözlerin anlaşılabilirliği de bozulmaktadır. Yaşlı kişi duymadığından değil, anlayamadığından yakınır.

Normal bireyde işitme ile anlama aynı andadır. Az işitende ise işitme ile algılama arasında ayırt etme süreci vardır. İşte bu yüzden yaşlılar kendilerini zor durumda hissederler ve kızgın bir ruh hali içinde çevrelerini dışlamaya başlarlar. İçlerine kapanırlar. Önce tiyatro ve sinemayı bırakırlar, sadece aile içi toplantılara katılırlar, sonraları tamamen izole olurlar. Bazı yaşlılar, bu eksiklerini kabul etmezler ve cihaz takviyesini istemezler. Uzun süre cihaz kullanmadan bekleyenlerde ise sonradan cihaz uygulanmasında sorunlar yaşanır. Yaşlılar cihaza adapte olamazlar. Bu nedenle yaşlılarda presbiakuzinin başladığı fark edildiğinde hemen cihaz kullanmak çok yararlı olur.

İstatistiklere gör, Danimarka’da az duyanların % 60’ı Almanya’da, % 30’u, Fransa’da % 10’u cihaz kullanmaktadır. Türkiye’de ise bu oranın % 3 civarında olduğu düşünülmektedir. İnönü ve Reagan gibi birçok ünlü, cihazla bütün işlerini sağlıklı biçimde sürdürmüşlerdir. Dünyada her yıl 4 milyon işitme cihazı satılmaktadır.

Gürültünün etkileri:

Gürültünün sağlığa fiziksel etkileri, akut ya da kalıcı işitme kaybı olarak ortaya çıkar. Akut işitme kaybı durumunda antioksidan özelliğe sahip Edaravone ilk 24 saatte verilirse tedavi mümkündür.

Gürültünün fizyolojik etkileri kan basıncının artışı, dolaşım bozukluğu, solunumda hızlanma, kalp atışında hızlanma, ani refleks, kalp enfarktüsü, mide-bağırsak sistemi sorunları ve kadın hastalıklarıdır.

Psikolojik etkiler, davranış bozukluklukları, agresyon ve şiddetle kendini belli eden aşırı sinirlilik, stres, anksiyete, kızgınlık, üzüntü hali, depresyon, bulimiya, insomniya ve cinsel isteksizliktir.

Gürültünün performans etkileri iş veriminin düşmesi, konsantrasyon bozukluğu, hareketlerin yavaşlaması, okuma skorunun düşmesi, çocuklarda konuşmanın gecikmesidir.

Gürültüye bağlı işitme kayıpları

160 dB ses şiddetinin üzerindeki şiddet, kulak zarını yırtar. Kemikçikler yerlerinden ayrılabilirler. Gürültü bazen geçici bir işitme kaybına yol açabilir. 4.000 Hz’i 5 dB’de duyarken, 20 dB’e kadar açmak gereği hissedilebilir. Birkaç saat veya gün sessiz ortamda dinlenen kulak, eski işitmesine kavuşabilir. Bu duruma temporary shift (geçici kayma) diyoruz. Ancak iç kulak hücreleri harap olursa işitme kaybı kalıcıdır. Buna ise permanent shift (kalıcı kayma) denir.

80 dB üzeri ses şiddeti, dış tüylü hücrelerde akustik travma yapar. Çünkü bu hücreler seslere daha hassastırlar. Bu hücreler ölürlerse, iç hücreleri uyarmak için 40–50 dB daha fazla ses şiddeti uygulamak gerekir. Tüylü hücrelerin ölümü, geri döndürülemez işitme kayıplarına yol açar. TVnin elektronik devrelerinin yanması gibi bir durum ortaya çıkar. TV cihazında devreler değiştirilebilir, ama insanın iç kulağına yeni tüylü hücre yerleştirmek bugün için mümkün görünmemektedir. Hele bu hücreleri imal etmek hiç mümkün değildir.

Gürültünün şiddeti tek başına işitme kaybı nedeni değildir. Titreşimlerin frekans dağılımı, süresi, başlangıç şekli, gürültünün oluştuğu ortam, işitme kaybını etkileyen faktörlerdir. Örneğin aynı şiddet ve frekanstaki bir gürültü, tek noktadan çıkıyorsa başka, çok noktadan çıkıyorsa başka türlü etkiler. Çok noktadan çıkan gürültü, kulağı daha olumsuz etkiler ve işitmeyi daha çok bozar.

Süre-şiddet ilişkisi gürültünün tehlike boyutunu gösterir. Aynı şiddet ve frekansta tekrarlayan sesler devamlı sesten daha zararlıdır.

Gürültü seviyesi ile hissedilen rahatsızlık her insanda aynı değildir. Bazı insanların gürültüden rahatsızlık duymadıklarını, bilakis zevk aldıklarını biliyoruz. İnsanlarda gürültüden rahatsızlık duyma oranı % 25 olarak bulunmuştur. Örneğin sessiz bir bölgeden şehre taşınmış bir ailede gürültüden şikayet, yıllardır şehirde yaşayan bir aileye göre daha azdır, çünkü yeni taşınanlar bunun ödenmesi gereken bir bedel olduğunu düşünmektedirler.

Gürültüden rahatsızlık çok düşük seviyelerde bile duyulabilir. Gürültünün bazı özellikleri bu rahatsızlıkta rol oynamaktadır. Tekrarlayan gürültü veya gürültüyü kontrol etmedeki güçlük gibi. Gürültünün rahatsız edici diğer bir özelliği, başkasından geliyor olmasıdır. Kendi gürültümüzden o denli rahatsız olmayız. Gürültünün yaptığını somut bir ölçü birimiyle ölçmek ve derecelendirmek mümkün değildir. İnsanlar komşularının 50-60 dB’lik gürültülerinden rahatsız olurlarken, işyerlerinde 80 dB’lik gürültüye razı olmakta ve seslerini çıkartmamaktadırlar. Sosyoekonomik düzeyi iyi olan kesimin gürültüden daha fazla rahatsız olduğu ortaya konmuştur. Kişinin psikolojik yapısı da gürültüden rahatsız olma düzeyini belirlemektedir.

Stres

Kulağın taşıdığı işitsel uyarılar, kulak dışında tüm vücudu etkilemektedir. Havaalanı yakınlarındaki bölgelerde tansiyon ilacı kullanımının fazla olduğu saptanmıştır. Yine bu bölgelerde, psikiyatri konsültasyonlarının diğer bölgelerden daha fazla olduğu anlaşılmıştır. Sakinleştirici ilaçların ve uyku ilaçlarının bu bölgede yaşayanlarca daha fazla tüketildiği de ortaya konulmuştur. Sonuç olarak gürültüye maruz bölgelerde yaşayan insanlarda hastalıklı bir hal olduğu görülmüş ve bu kişilerin tedavi arayışında oldukları anlaşılmıştır. Gürültünün stres kaynağı olduğu çeşitli çalışmalarla gösterilmiştir. Titreşimler kişiyi hasta edebilir. Sürekli titreşimler atardamarlarda ve toplardamarlarda beslenme bozukluğuna yol açmaktadır. Titreşimler kişilerin sinir sistemlerini bozarak nevroza kadar götürmektedir. Gürültünün depresyona yol açtığı bilimsel olarak kanıtlanmıştır. Gürültü altında çalışanların kronik olarak yorgun oldukları da gösterilmiştir.

Gözle ilgili sorunlar

Gürültü gözde de rahatsızlıklara yol açmaktadır. 100 dB gibi yüksek bir gürültüye uzun süre maruz kalan kişilerin görme alanlarında 10 derece daralma olduğu saptanmıştır. Bunun yanı sıra görme derinlik duygusu azalmakta ve gece görüşü bozulmaktadır.

Kalp-damar sistemiyle ilgili sorunlar

İngiltere’de otobüs şoförleri ile arkada duran biletçiler arasındaki tansiyon sorunlarının çok farklı boyutlarda olduğu anlaşılmış. Sürekli gürültü ile ani ve tekrarlayıcı gürültülerin farklı etki ettiği gösterilmiş. Uçak gürültüsüne maruz kalanlarla, otoyolların kenarlarında oturanlarda tansiyonun daha yüksek olduğu bulunmuş. Tansiyon ile gürültü seviyesi arasında doğrusal bir ilişki olduğu bulunmuş. Tansiyonu yükselten çok faktör vardır. Uzun süre gürültülü bir ortamda çalışmanın kalp-damar sisteminde hasar yaratma riski % 60 olarak bulunmuş. Gürültüye bağlı işitme kaybı olanlarda kalp-damar sorunlarının da paralel olarak bulunduğu ortaya konulmuş. Tansiyonu normal olan kişiler laboratuvar ortamında gürültüye maruz bırakıldıklarında, değişik oranlarda geçici tansiyon yükselmeleri saptanmış.

Uyku ve gürültü

Uyku sorunlarının % 75’i gürültüye bağlanmaktadır. En çok da trafik gürültüsü sorumlu tutulmaktadır. Gürültü nedeniyle uyku uyumakta güçlük çekenler, ertesi gün yorgunluk hissetmekredirler. Bu durum süreklilik gösterirse, depresyona kadar giden sonuçlar ortaya çıkmaktadır. Gürültüye alışmanın rahat uyku uyumaya veya kalp-damar hastalıklarından korunmaya fayda etmediği de gösterilmiştir. Gürültü 40 desibelin üzerine çıktığında uykuyu bozar. Bu konuda kişisel farklılıklar gözlenmektedir. Kadınlar erkeklere göre gürültüden daha çok rahatsızlık duymaktadırlar. Uzun süre gürültülü yerde yaşamanın gürültüye karşı alışkanlık oluşturduğu anlaşılmıştır. Askeri tatbikatların yapıldığı bölgelerde yaşayanların gece yapılan tatbikat sırasında uyuyabildikleri gösterilmiş.

Gürültü ile ilgili bazı istatistiki bilgiler:

Yapılan araştırmalarda İsviçre’de sadece trafik gürültüsü nedeniyle 500.000 kişinin sağlık sorunu yaşadığı ortaya çıkmış. Buna bağlı olarak yapılan masraf ise yarım milyar İsviçre Frankı olarak hesaplanmış.

Fransa’da 5 milyon kişide kulak sorunu olduğu saptanmış. Bu kişilerin 2 milyonu 55 yaşın altındaymış. Fransız işçilerin %7’si işyerlerinde tehlikeli boyutta gürültüye maruz kalıyormuş.

Sekiz Amerikalıdan birisi kulağından rahatsızmış.

Gürültüden en çok kağıt ve odun sektöründe çalışan işçiler gürültüden etkileniyormuş.

Erkekler kadınlardan 5 kat daha fazla gürültüye maruz kalmaktaymış.

Gürültü ile ilgili bazı araştırmaların sonuçları:

Fareler üzerinde yapılan araştırmalarda gürültüye maruz kaldıklarında farelerin kalp kaslarındaki hücrelerinde mitokondriyalarının harap olduğu gösterilmiştir. Mitokondriyaların kristaları erimiş, matrisleri sulanmıştır.

Uyku sırasında hissedilen uçak veya ağır vasıta gürültüsü subkortikal bölgedeki Amigdalia denilen anatomik bölgede algılanır ve hemen stres hormonu salgılanır. Bu hormonun regülasyonundaki bozulma kalpte iskemi yaratır. Bu da miyokard enfarktüsü riskini arttırır.

Extasy miyokard hücrelerinde myositolize yol açarak ani ölümlerden sorumlu tutulmaktadır. Extasy kullananlarda taşikardi, aritmi ve hipertansiyon yaygındır. Extasy genellikle yüksek volümlü ortamlarda kullanılır. Yüksek volüm de tek başına miyokardı etkiler. Hem extasy, hem de yüksek volüm birlikte olduğunda mitokondrialarda değişiklikler olduğu bilimsel olarak gösterilmiştir.

Hipofiz ve böbreküstü bez arasında (HPA hipotalamus-pituitary adrenal axis) bir eksen ve bağlantı vardır. Bu eksen üzerinden stres hormonları salgılanmaktadır (corticotropin releasing hormon ve ACTH adrenokortikotropin hormonu). Gürültü uyaranı korteks altında amygdalia denilen bir bölgeyi uyararak bu eksenin devreye girmesine ve stres hormonlarının salgılanmasına neden olmaktadır. Bu etki özellikle uykuda ve sabaha doğru saatlerde daha fazladır ve korteks tarafından kontrol edilememektedir. Eğer bu eksen uzun süre uyarılırsa bir çok yan etkiler ortaya çıkmaya başlamaktadır. Örneğin bağışıklık sistemi çöker (immünosüpresyon) eosinofili ile kendini belli eder. İnsüline resistans oluşur (diyabete eğilim). Kardiovasküler (kalp-damar sistemi) hastalıkları, hipertansiyon ve ateroskleroz ortaya çıkar. Kalsiyum metabolizması bozulur (osteoporoz). Bağırsak sorunları (stres ülseri) oluşur. Stres dismenoresi yapar.

Almanya’da Griefahn adlı araştırmacı gürültünün psikolojik etkilerinin incelemiş. İletişim sorunları, uyku sorunları, performans düşmesi, iç sıkıntısı ve davranış bozukluklarının gürültüyle ilişkili olduğunu bulmuştur. Almanların % 16’sı gündüz saatlerinde zararlı derecede gürültü düzeyine maruz kalmaktadırlar.

İsveç’te yapılan bir araştırma, gürültüye maruz kalan çocukların kulaklarının diğer çocuklardan 4 kat daha fazla çınladığını göstermektedir.

Finlandiya’da yapılan bir araştırma ise gürültüye karşı kişisel hassasiyet farkının kalıtsal bir özellik olduğunu göstermiştir.

Polonya’da yapılan bir çalışmada gürültüye maruz kalanların arteryal hipertansiyon, peptik ülser, lokomotor sistem hastalıklarına daha fazla yakalandıklarını göstermiştir. Aynı araştırma, kalpte kan akımının azalması,diyabet, tümoral oluşumlar ve sinir sistemi hastalıklarıyla gürültüye maruz kalma arasında ilişki olabileceğini göstermektedir. Başka bir çalışmada, bu ülkede kulak çınlamalarının bir numaralı nedeni olarak gürültü bulunmuştur.

Portekiz’den Bronco adlı bir araştırmacı Vibroakustik hastalık diye bir hastalık tanımlamıştır. Bu hastalığın özelliği, 10 seneden fazla süreyle 500 hertz ve 90 desibele maruz kalınca, sinsi bir şekilde, hücrelerin matrislerinde değişikliklerin olmasıdır. Bu ülkede yağ fabrikalarında çalışan ve gürültüye maruz kalanların tansiyonları normalden yüksek bulunmuştur.

Brezilya’da 6 sene otobüs şöförlüğü yapanların kulaklarında akustik travma bulunma riskinin, normal kişilere göre 20 kat daha fazla olduğu hesaplanmıştır.

Kore’de havaalanında çalışanlardan sigara içenlerde, hipertansiyonu olanlarda, ilaç kullanan ve kulak koruyucusu kullanmayanların kulaklarında işitme kaybının kayda değer şekilde fazla olduğu bulunmuştur.

Amerika’da Detroitli Seidman, 2003 yılında farelerle bir deney yapmıştır. Farelerin yarısına su, diğer yarısına da şarap içirmiştir. Şarap içenlerde gürültüye bağlı eşik kaymasının yani olumsuz etkilenmenin daha az olduğunu göstermiştir. Bu etkinin şaraptaki antioksidan özellikten kaynaklandığını düşünmüştür.

Amerika’da 10 işçiden birisi tehlikeli boyutta gürültü altında çalışmaktadır.

Avustralya’da yapılan bir çalışmada işçilerin kulaklarını korumadıkları anlaşılmıştır. İşitme kaybı olanlar da olmayanlar da kulak koruyucu kullanmamaktalarmış.

Kimyasallar, gürültünün sağlık üzerindeki olumsuz etkisini arttırmaktadır. Böcek ilaçları, çözücüler, tiner gibi maddelerin içinde bulunan karbon monoksit, hidrojen siyanid ve benzeri maddelerin gürültüye maruz kalanlarda işitmenin bozulmasına fazladan katkıda bulunduğu ortaya çıkartılmıştır. Kaliforniya’da yapılan bu çalışmanın sonucunda bu konuda özellikle çocuklarda çok dikkatli olunması gerektiği vurgulanmıştır.

Çeşitli çalışmalarda, darbeli gürültünün sürekli gürültüden daha zararlı olduğu gösterilmiştir.

Desibel cehennemi: Gürültülü bir dünyada yaşam

Gürültüyü arzu edilmeyen bir ses olarak tanımlayanlar var. Ancak bir kişi için istenmeyen ses, başka birisi için zevk kaynağı olabilmektedir.

Dünya Sağlık Örgütü’ne göre dünyadaki etkisi geri döndürülemeyen en önemli mesleki hastalık, gürültüye bağlı işitme kaybıdır. Her yıl 120 milyon kişiyi etkilemektedir. Bu kadar önemli bir hastalık olmasına rağmen maalesef yeterli önlem alınmamakta veya alınamamaktadır. Bunun nedeni olarak, çoğu kez, dünyanın giderek elektronik bir kimliğe bürünmesi görülmektedir. Çeşitli gürültülü, güçlü ses veren cihazların üretimi, çok sayıda arabanın trafiğe çıkması, hava trafiğinin artması, giderek gürültü kaynaklarının artmasına neden olmaktadır.

Trafik en önemli sorundur. Sadece Amerika Birleşik Devletleri’nde 100 milyon kişi trafik gürültüsü içinde yaşamaktadır. Yine aynı ülkede 30 milyon kişi zararlı seviyede ses düzeyine maruz kalarak çalışmaktadır. Bu insanlar inşaat, ziraat, maden, eğlence, ulaşım sektöründe, çeşitli fabrikalarda ve askeri sektörde çalışmaktalar. ABD endüstrideki gürültüyü tam olarak ölçüp engellemede güçlük çekmektedirler. Avrupa’nın bu konuda Amerika Birleşik Devletleri’nden daha başarılı olduğu kabul edilmektedir.

Gürültü genelde onu yaratmayanların tanımladıkları bir sestir. Pasif sigara içiciliğine benzer. Arzu etmezsiniz, ama kontrol de edemezsiniz. Günümüzde ev aletleri bile gürültü üretiyorlar. Elektrik süpürgeleri, saç kurutma aletleri, 90 dB’e kadar varan sesler çıkarıyorlar.

Formula 1 yarışlarında, 2002’de, Almanya’da 177 dB’lik ses rekoru var. Bazı arabaların stereo müzik setleri, pencere açık olduğunda, arabanın dışına 140-150 dB ses verebiliyorlar.

Avrupa çevre örgütlerine göre Avrupa’nın % 65’i 55 dB ve % 17’si 65 dB gürültüye maruz kalarak yaşamaktadır.

Havaalanları ve uçaklar, hızlı trenler ve otoyollar çevrelerinde hayatını sürdüren yüzbinlerce kişiye gürültü cehennemi yaşatmaktadırlar. Günümüzün modern teknolojisi gürültüye kolay kolay çare bulunma imkanının olmadığını düşündürmektedir.

Taşra da gürültüden zarar görüyor. Çiftçilerde bile gürültüye bağlı çeşitli derecelerde işitme kaybına oldukça sık rastlanmaktadır. Japonya’da çevreye anons yapan hoparlörlerin sesinden korunmak için insanlar işlerine giderken kulak tıkacı kullanmaktadırlar.

Bugün arabalarımızda dinlediğimiz müzik setleri 1960’lı yıllarda Beatles konserlerindekinden daha fazla ses üretebilmektedir.

Kömür madenlerinde çalışanlar 52 yaşlarına gelinceye kadar % 90’ında işitme kaybı gelişmektedir. Halbuki toplumda bu oran ortalama % 9 olarak saptanmıştır.

İnşaat işçilerinin yarısında, 50 yaşlarına geldiklerinde belirli bir derecede işitme kaybı oluşmaktadır. Gürültü, kulak çınlamasına yol açmaktadır. Amerika’da 12 milyon kişi kulak çınlamasından yakınmaktadır. Bu nedenle 1 milyon kişi günlük işlerini yürütmede zorlanmaktadır.

Amerika Birleşik Devletleri’nde çocukların % 12’sinde gürültüye bağlı olmak üzere, tek veya iki kulakta, değişik derecelerde işitme kaybı saptanmıştır. Bu işitme kaybını yapan araçların arasında stereo müzik aletleri, konserler, diskolar, oyuncaklar, çim biçme makineleri ve çatapatlar sayılmaktadır.

Birçok müzisyen ve ses mühendisinin işitme kaybı vardır.

Gürültünün etkisi ve zararı kulakla sınırlı kalmamaktadır. Gürültü tansiyonu yükseltir, solunumu zorlaştırır, uykuyu kaçırır, nabzı arttırır, beyin kimyasını değiştirir ve bunların hepsi de ölçülebilir. Bu değişikliklere bağlı olarak da iş verimi düşer, öğrenme kapasitesi azalır, okulda ve işte devamsızlık artar, ilaç kullanımı ve kazalar artar. Çocuklarda da kan basıncında ve nabızda artış saptanmıştır. Bu konuda yoğun araştırmalar devam etmektedir. Ama sorunları bulmak, işi çözmemektedir. Dünya bu gürültüyü durdurmakta zorlanmaktadır.

Tren yolu tarafındaki dershanelerde öğrenim gören çocukların diğer taraftaki çocuklardan daha zor okuma yazma öğrendikleri de bir araştırmayla gösterilmiştir.

Havaalanları gürültü kaynaklarının başında sayılmaktadır. Frankfurt havaalanının çevresinde sadece 2002 eylül ayında gürültüye bağlı olarak 56.330 adet şikayet yapılmıştır. Bu rakam bir önceki yılın şikayet sayısından % 30 daha fazladır. Yine 2002 yılında Londra’da bir havaalanına yapılacak ek üç pist için her gün 100 civarında itiraz dilekçesi verilmekteydi. 2003 yılında, Amerika’nın Oregon eyaletinde, Portland havaalanı genişletme çalışmaları çevrede oturan insanların yaptıkları gösterilerle engellenmiştir. Havaalanı zaten yoğundu. Yılda 12 milyon kişi ve 29.000 kargo uçağının trafiğini sağlamaktaydı.

“Gürültüsüz Amerika Derneği” ümidini yitirmiş durumda. Amerika’da gürültüye karşı savaşan bu derneğin yetkilisi bir eyalette araba müzik setlerini engelleyici bir yasa geçirmeye çalıştıklarında bile karşılarına çıkan lobilerin etkisini gördüklerini ve önerinin kısa bir süre sonra ortadan kaldırıldığını söylemektedir.

Gürültüyle mücadele konusunda Amerika Birleşik Devletleri de yetersiz kalmaktadır. Verilen gürültüyü önleyici yasa teklifleri bir şekilde rafa kalkmaktadır. Reagan, 1982’de gürültü için ayrılması düşünülen fonlara onay vermemiştir. Böylece o yıllarda gürültüye karşı yapılacak çalışmalar için para ve insan kaynağı bulunamamıştır. Ancak 1997’de yıllık 21 milyon $ ayrılmaya başlanmıştır.

Hükümetlerin halkın sağlığını koruma ile ilgili sorumlulukları vardır. Ciddi eğitim programlarının her seviyede geliştirilmesi zorunludur. Şehirlerin gürültü haritalarının çıkartılması gerekmektedir. Paris şehri bu işi başarmıştır. Bu haritalar bilgisayar programları aracılığı ile incelemeye alınıp yeni yapılacak yapılara buna göre izinler verilmelidir.

Hastaneler bile gürültü konusundan arınmış değildir. Vardiya değişimleri, dosya gürültüleri, yürüyen arabalar hastane içinde bile bir gürültü kirliliği nedeni olmaktadırlar.

Konu 21. yüzyılın en önemli çevre sağlığı konusudur ve elbirliği ile çözülmesi gerekmektedir.

Türkiye’de durum

Prof. Dr. Selma Kurra, gürültünün tamamen sıfırlanamayacağını, ancak kabul edilebilir değerin altına düşürülebileceğini düşünmektedir. Hazırlanan gürültü haritasında 65 dB kara bölge, 65-55 dB arası gri bölge, 55 dB altı da beyaz bölge olarak belirleniyor. Haritayı incelerken, Türkiye’de kara bölgelerin fazlalığı dikkat çekmektedir.

Prof. Dr. Selma Kurra, yaptığı bir araştırma ile İstanbul’da her iki çevre yolunda ve boğaz köprülerindeki gürültü düzeylerinin insan sağlığını etkileyici düzeyde olduğunu ve bu gürültü seviyelerinin her yıl belirli bir oranda arttığını bulmuştur. Buna bağlı olarak 3. boğaz köprüsü yapımının boğazda sessiz kalan son noktaları da ortadan kaldıracağı konusunu gündeme taşımıştır.

İstanbul İl Çevre ve Orman Müdürlüğü’nce yapılan araştırmanın kapsamında, kentte gürültüyle ilgili 184 şikayet alınmış. En çok şikayet konuları, ”müzik, sanayi, inşaat, işyeri, hayvan kesimi, ezan, okul zili, taşıt, pazar yeri, soğutucu, spor ve trafo” olarak belirlenmiş.

Ülkemizde gürültüden rahatsız olan, Gürültüyle Mücadele Birimi’ne başvurabilir. İl Mahalli Çevre Kurulu kararı ile 1994 yılında oluşturulan Gürültüyle Mücadele Birimi, İl Çevre ve Orman Müdürlüğü İdaresi’ne bağlıdır. Bu birim Ankara’da gürültü kirliliğinin önlenmesi için, 09.00-18.00 ve 18.00-03.00 saatleri arasında iki ekip halinde çalışıyor. Gürültüyle Mücadele Birimi, eğlence yerleri, meskenler ve trafikten kaynaklanan gürültülerin önlenmesine yönelik olarak denetimler yapıyor. Eğlence yerleri rutin olarak denetlenirken, gürültü izleme kontrollerinde ses seviyesinin 90 desibelin üzerine çıkıp çıkmadığına bakılıyor. Kent genelinde bu kapsamda, düğün salonlarıyla birlikte yaklaşık 800 işletme periyodik olarak kontrol ediliyor.

Trafik alanındaki çalışmalar, araçlara takılan havalı korna ya da patlak egzozlar dolayısıyla gelen şikayetler üzerine gerçekleştiriliyor. Bu araçların tespiti halinde, emniyetin trafik birimleri aracılığıyla işlem yapılıyor.

Şikayetler “176 Gürültü İhbar Hattı”na telefonla, yazılı dilekçeyle ya da bizzat birime gidilerek yapılabiliyor. Gürültü kirliliğinin tespiti halinde, şikayet kaynağının ortadan kaldırılması ya da izole edilmesi için 30 gün süre veriliyor. Yapılan uyarılara rağmen gerekli düzenlemeyi yapmayanlara, Çevre Kanunu’na dayanılarak ceza kesiliyor. Buna göre, şahıslara 145 milyon 933 bin lira, tüzel kişilere 437 milyon 811 bin lira, 212 sayılı Vergi Usul Kanunu’na göre defter tutma zorunluluğu olan yerlere ise 729 milyon 697 bin lira para cezası uygulanabiliyor.

Kayıtlara göre Gürültüyle Mücadele Birimi’nde, 2003 yılında mevcut eğlence yerlerinin rutin denetimleri çerçevesinde 2 bin 375 çalışma yapılmış. Birime 205 şikayet ulaşmış, denetimler sonucunda 33 işyeri ile vatandaş, kişilerin huzurunu, beden ve ruh sağlığını bozacak şekilde gürültü yaptıkları için yaklaşık 73 milyar 300 milyon lira para cezasına çarptırılmış.

Sonuç olarak; gürültü sağlık açısından giderek artan bir tehlike oluşturmaktadır ve çözümü de oldukça zor gibi görünmektedir.

Neşeli boz, hüzünlü gök …

Mehmet ÖMÜR

Aşağıda 2000 li yılların başında Tempo dergisi için yazdığım bir yazı… 20 yıl olmuş.. Dünya çok değişmiş. Acaba Gökçeada da değişti mi ? Rüyaların öldüğü ada adlı kitap geçen yıl İletişim yayınlarından çıkmış. Konca Altan, yıllarca dostluk edip ömrünün seyrini dinlediği Madam Maria’nın ağzından, hüzünlü bir tarih ve acı tatlı insan hikayeleri anlatıyor. Okunmalı diye düşündüm..

Neşeli bozdağ artık İstanbul düğünleri yapılıyor, filmler çekiliyor. Cabernet sauvignon şarapları üretiliyor. Sanatçılar yerleşiyor ve karadan yarım saatte ulaştığınız bozcaada neşeli ve ‘in’ oluyor. 

Oysa hüzünlü “Gök”te  “out”luk devam ediyor. İki saat vapur yolculuğuyla ulaştığınız adaya inerken, bazı yolcuların”Yine şu lanet olası yere geldik” diye yakınmalarına kulak misafiri oluyorsunuz. Hoş bu sözler adada yaşayan genç bir kızın medeniyet dediği Çanakkale veya İstanbul’dan dönüşündeki duygularını yansıtıyor olabilir ama adaya iner inmez de bir ıssızlık ve terk edilmişlik hissi çevremizi sarıyor doğrusu. Bozcaada’nın sevimli pansiyonu Rengigül’de yer bulamazken Gökçeada’nın yeni butik otellerinde sadece bir veya iki oda dolu.

Issız köy

Hüzünlü adanın hüzünlü köyü Bademli yarı yarıya terk edilmiş. Güzel bir sonbahar gününde, öğle saatlerinde 1 saat boyunca köy içinde bir Allahın kuluyla karşılaşmıyorsunuz. Biz Bademli köyünde acıbademi düşünürken terk edilmiş bir evin kapısının önünde çıkmış bir incir ağacı, bu ocağa da incir ağacının dikildiğini simgeliyor. Kapı numarası hala yerinde 99 ve dimdik ayakta duruyor. Yanında hem terk edilmiş hem de yarısı yıkılmış evin kapısı yan yatmış ve kapı nosu 69. Aklımız karışıyor, acaba bu evde neler yaşandı. “Yasak aşklar ve güncel konu aldatmalar bu evde, sadakat karşı komşuda mıydı?” diye aklımızdan geçiriyoruz.

Oradan ayrılıp Kale köy’e inerken yol kenarında kuru otları yakan 80’lik bir ihtiyar ve yemyeşil ceviz ağaçları arasında çakı gibi bir jandarma eri ile karşılaşıyoruz. Ada, çok askeri ve çok hüzünlü. Akşam Yakamoz Restoran’da güneş batışının ardından, tek tük, izinli askerlerin ziyaretlerine gelmiş aileleriyle yemek yiyip rakı içmelerine tanıdık oluyoruz.

Bozcaada Assos ve Ezine tarafına bakarken, Gökçeada Kabatepe ve Saroza bakıyor. Türkiye’nin balık çeşidi açısından en zengin denizinin balıklarını yiyoruz. Dev lüferler, mercan, karagöz ve sardalyeler masaları süslüyor. Adanın evlerde yapılmış şaraplarını içiyoruz. Adanın üzümlerinin kalitesi şira ve sirke yapma seviyesinde, bu nedenle pazarda adanın üzümlerini bulamıyorsunuz. Sebze ve meyvelerini de. Her şey Çanakkale’den geliyor. Çanakkale’ye nereden geliyorsa tabii ki! bir tanesi 750 gramlık domatesin öyküsü ise ayrı. Geçen yıla kadar adaya özgü bu pembe domatesler artık ekilmiyor çünkü geçen yıl bir kişi salçalık biber üretmiş ve çok tutmuş. Bu sene herkes salçalık biberin peşinde. Artık ada domatesi yok salçalık biber var. Önümüzdeki yıl ne moda ise o olur.

Adada Zaman durmuş gibi, hareket yok. Sadece uçan kuşların hareketleri dikkati çekiyor.  Karada kara kara kargalar, denizde beyaz martılar. Bozcaada bağları ile bilinir. Gökçeada da bağ var ama sınırlı, buna rağmen Tepe köyün ev şarapları ünlü. Barba Yorgo’nun veya Madam’ın ürettigi ev şaraplarını oracıkta tüketmelisiniz, bu şaraplar eklemeyen üretilip tüketilen “Le beaujolais” tarzı şaraplar.

Bomba  atılmış gibi

Adanın başka bir köşesinde hayrat bir evin duvarına yaslanmış eski, paslanmış bir karyolanın artık ölüme yatmış halini görüyoruz. Ayaklı boş uçlarındaki kalp motifleri içimizi burkuyor. Adada her şeyi hüzünlü. Nötron bombası atılmış gibi duran Türkiye’nin en kalabalık köyünde maalesef artık 3000 kişi yaşamıyor. Çay ocağında iki kişi kahve içiyor, 15 yaşlarında bir çocuk da onlara hizmet ediyor

Üç veya dört yıl önce bu köyde tecavüze uğrayıp sonra konusu sumenaltı edilmiş rum kızının hikayesi aklımıza geliyor. Yine hüzünleniyoruz. Hüzünlü adada azda olsa içimizi ısıtan şeyler de oluyor. Köyün kahvesinde “Ben bu işin dersini veririm” diyen 66 denilen kağıt oyunu oynaya yaşlılar ve her el alışta patlatılan kahkahalar!

Adanın elektriğinin 17’ye kadar kesileceğini öğreniyoruz. Trafa çalışması var. Buzdolabındaki etlerin bozulacağınadan yakınıyor Hristo. Türkiye’nin en batısı olarak bilinen bu adanın biz de en batısına gidiyoruz. Uğurlu köyü çok fakir, bizim market ve pansiyondan aldıklarımız 3.250.000 TL ( bugünün parasıyla 2-3 dolar karşılığı) tutuyor. Bunlarla iki kişi karın doyuruyoruz. Başka da çaremiz yok doğrusu, lahmacuncu kapanmış. Ekmek, peynir, domates, biber ve gazozlar bu fiyata dahil. Bu ucuzluğu marketteki bütün malların Türkiye’nin en ucuz ürünlerinden seçilmiş olmasına bağlıyoruz. Hepsi “no name” ürünler ve çeşit çok sınırlı, konserve bile bulamıyoruz. Uğurlu köyü bize uğursuz geliyor. Oradan ayrıldıktan sonra arabanın jantını düşürdüğümüzü fark ediyorz. Adayla ilgili bir broşür, kitapçık veya harita için girdiğimiz en büyük kırtasiyeci de bunların hiçbirinin olmadığını öğreniyoruz! Hüzün-hüzün-hüzün!

Tuz gölü denilen bölgede yani  diğer adıyla Kefaloz açıklarında balıkçı tekneleri görüyoruz. Her nedense yakaladıkları acaba kefal balığı mıdır? diye düşünüyoruz. Adanın hüzün veren başka yerleri de var. Örneğin Zeytinli ve Tepeköy köyleri. Nüfus bu köylerde kışın 50-80 arasında değişiyor. Yazın ise beş yüze kadar çıkıyor.  Bu köyler oturanlarının tamamının rum kökenli türk vatandaşların olduğu köyler. Türkiye’de bunun başka örneği var mı bilmiyoruz?

Yeni Avrupa Birliği uyum yasası içinde de korunmaya alınmaları gereken bu iki köyün bizce de dil, din ve güzel taş evleri mutlaka korunmalı. Cumhuriyetin ilk yıllarında ki o güzel mozağin tohumları belki yeniden ekilebilir, aynı zenginlikler yeniden kazanılabilir. Tabii devlet isterse! Ama burnun da hüzünlü bir hayal olduğunu biliyoruz.

İnişli çıkışlı

Gökçeada dağlık ve tepelik bir ada, oysa Bozcaada daha düz. Adanın bu inişli çıkışlı yapısı nedeniyle Homeros buraya Pepaloesa demiş. Yani dalgalı ada, biz ise “Hüzünlü ada” adını yakıştırıyoruz. Burada deniz bile durgun ve hüzünlü. Belki de patlamaya hazır!

Köylerde evlerinde dış boyamalarında, tentelerde mavi-beyaz renkler yayılmaya başlamış. Kırmızı-yeşil-sarı renkler Türkiye’nin doğusunda yayılırken mavi beyaz da batısında yayılmaya başlıyor. Bir anlamı olmalı diye düşünüyoruz!

Akdeniz’e1 kısrak başı gibi uzanan bu toprak artık gökkuşağı gibi rengarenk olacak mı? 

Adaya gelirken yol kenarında cinslerini bilmediğim beş değişik çeşit kavunu bostanında üretip satan Çamköy’lü Fazıl’ın kilosu 250.000 TL’ye sattığı kavunlarıyla “Allaha şükür” iki çocuğunu okutabildiğini öğrenip seviniyoruz.

Taze Keçi sütü

Adanın yerli halkının Yunanlarla karışması sonucu ortaya çıkan kuşakların en sonuncularından Atanaş kasapla tanışmamız çok hoş bir anı olarak kalıyor akıllarımızda. Eşeğinin üstünde otelimizin önünden geçerken “Neden selam vermiyorsun?” diye takılan otel görevlisine verdiği cevap çok hoşumuza gidiyor. Seksen iki yaşındaki ihtiyar delikanlı “Günde on defa geçiyorum, on defa selam mı verilir?” diyor ve bizi güldürüyor.  Diyarbakır’da kırk iki ay askerlik yapmış Zeytinli’nin rum köylüsü Atanaş.  “Üç sene önce şeker hastası olduğum ortaya çıktı, doktorun verdiği ilaçları aldım şekerim yükseldi” diye anlatıyor. Geçen yıl Atinadan gelen oğlunun düğününü, köyün şirin butik oteli Zeydali de yapmış. Köyün küçücük meydanında sabahın altısına kadar üç yüz elli kişi oynayıp eğlenmişler. Unutulmaz bir düğün olmuş. Oysa kışın sadece 80 kişi yaşıyor köyde ve bu köy adanın en kalabalık köyü. Bağkur’dan aldığı aylık ve bahçesinde yetiştirdi sebzelerle güç geçindiğini, yine de çok mutlu olduğunu ifade ediyor. Keçilerinden sağladığı sütünden sabah bize ikram etmeyi de unutmuyor bu sevimli insan.

Madam’ın meydandaki kahvesine gidiyoruz ve meşhur kahvesinin tadına bakarak hüzünle ayrılıyoruz hüzünlü adadan!

Tüm fotoğrafseverlere sesleniyor; Gençliğin Festivali “Circulation(s)”

Mehmet Ömür

Koronavirüs günlerinde WhatsApp’tan ve tüm diğer iletişim kanallarından hayatımızda hiç olmadığı kadar çok sayıda bağlantı alıyoruz. Bu bağlantılar bizi sanal ortamda dünyada bedave  kitap okumaya, sergi gezmeye ve opera izlemeye davet ediyor. 

Ben bugün sizi fotoğraf dünyasında kendini ispatlamış “Circulations” yani “Dolaşım adlı festivali gezmeye götüreceğim. Açıldığının ertesi gün sokağa çıkma nedeniyle kapanan bu talihsiz sergiyi zaten başka türlü gezebilmek mümkün değil.

Bu festival Avrupalı gençlerin festivali. Gençlerin ne kadar kararlı olduğunu anlamış bir festival. Gençler kendilerine yapılan eleştirilerin aksine sorumlu ve biz erişkin ve yaşlıların çelişkilerin omuzlarında taşıyorlar.

Festival her zaman görüş farklılıklarını ve çatışmaları bünyesinin merkezinde tutuyor ve seyircilerine Avrupa fotoğrafındaki çağdaş yaklaşımları sunuyor.

Bu yıl festivale 45 yeni sanatçı seçildi. 16 ülkeden gelen bu Fotoğrafçıların 300 fotoğrafı/eseri sergileniyor.

Avrupa’da Brexit ve ulusalcı hareketlerin yükseldiği şu dönemde “Circulations” festivali bu fotoğrafçıların birbirlerine sarılmalarına ve katkıda bulunmalarına yardımcı oluyor. En azından sanat projeleri aracılığı ile Avrupalılıklarını yaşamaya devam ediyorlar.

Bir çok fotoğraf şirketinin sponsor olduğu bu  festivalin temellerini bundan on yıl önce bir grup kadının  kurduğu “Fetart “adlı  dernek attı.

Bu kadınlar amaç olarak Avrupa’da yaşayan genç fotoğrafçıların önünlerini açmayı kendine düstur edinmişlerdi vehalen de aynı yolda ilerliyorlar.

Festival alanı olarak kendilerine “#104” adı verilen binayı buluyorlar. Bu bina 150 yıllık bir bina cenaze işleri merkezi olarak kullanılmış ama son zamanlarda belediye buradan çıkıyor ve kültür sana sanat işlerine devrediyor. Republique meydanı kadar büyük yani neredeyse 2000 metre² alana yayılan bu mekanda bugüne kadar 300.000 ziyaretçinin gezdiği “Circulations” sergileri yapılmış. Festival bu yıl 14 Mart‘ta açılışını yaptı . 15 Mayıs’a kadar devam etmesi planlanmıştı ama 15 Mart‘ta Paris’te sokağa çıkma yasa ilan edildi ve sergi açılışının ertesi gün kapatıldı. Ben bu önemli festivali gezebilen şanlı kişiler arasındaydım. Hala hasta olmadığıma göre o gece festivale  Covid-19 muhtemelen uğramamıştı.

5 bölümde en sevdiğim 10-15 kadar eseri, bazı projeleri, fotoğrafları gösterecek ve hikayelerini anlatmaya çalışacağım.

Bu yıl festivali tek bir küratör Audrey Hoareau’ya emanet etmişler. Festivalde 42 proje var. Ayrıca çeşitli workshoplar, konferanslar ve sürprizler var diyemiyorum ancak vardı diyebilirim çünkü maalesef gerçekleşemeyecekler. Sergi beş bölümde demiştik eserlerin tutarlılık içinde olmaları ve birbirleriyle daha iyi etkileşime girmeleri için bu beş grup belirlenmiş ve metinlerle de izleyicinin daha rahat takip edebilme sağlanmış.

Konular daha çok sosyal adaletsizlik, gelecekle ilgili sorun ve kaygılarla ilişki.

Bu kaygılar bugün daha da şiddetlenmiş durumda. Karmaşık kimlik sorunları da festivale dahil. Kullanılan malzemenin yani kısaca fotoğrafın doğasına dair deneysel çalışmalara da burada yer verilmiş. Doğrusu ben bunu takdirle karşıladım. Fotoğrafı bugünkü statik durumdan kurtarabilecek güzel ve önemli bir insiyatif.

Festivale 1955 yılında kurulan Person Projects Galerisi misafir galeri olarak katılıyor.

1995 yılında Helsinki’de kurulan “Person Projects” galerisi (eski adıyla Taik Persons) 2005 yılında Berlin’e taşındı. Galeri, seçilmiş ve gelişmekte olan bir grup sanatçıyı temsil ediyor. Bu galeri  fotoğrafın çeşitli uygulamalarına, kavramsal sanata özel ilgi gösteriyor. Helsinki Okulunu oluşturan seçilmiş sanatçıların galerisi olarak kabul ediliyor. Galeri, uluslararası sanat fuarlarına katılıyor ve sanatçılarını dünyanın çeşitli müzelerde sergiyor. Galeri ayrıca çeşitli sanat kitabları yayınlıyor.

Festival her yıl bir misafir fotoğraf okulu ağırlıyor. 

Bu yıl Prag’daki FAMU okulu fotoğraf departmanında  2 sanatçı ile geldi. FAMU, 1975 de kurulmuş ve dünyanın en eski beşinci fotoğraf okuludur. Eğitiminin temelinde klasik fotoğraf teknikleri ile dijital ve multimedya teknikleri bir araya getirmesi yatar. Bu okul öğrencilerine sadece fotoğrafçılık teknikleri değil  aynı zamanda yeni dünya ile ilgili eleştirel düşünmeyi ve felsefi yaklaşımları da öğretmektedir.

GÖRÜLMEYENLER

Bu bölümde bireysel seferberlikten kollektif aktivizme, vatandaş eyleminden politik konuşmaya kadar birçok proje, çağdaş fotoğrafçılığın değerlerine tanıklık ediyor.

Bazı sanatçılar için bu işlev öncelikli oluyor. Fotoğrafı bir amaç uğruna kullanıyorlar . Bu sayede  fotoğraf bilinmeyeni ortaya çıkartan, eşitsizlikleri vurgulayan, ayrımcılıkları vurgulayan için bir ses haline dönüşüyor. Burada fotoğraflar gazetecilik alanına girmeden, gerçeği gösteren ve yorumlayan bir araç haline geliyor.

Sonuçta, tek başına bir görüntü fazla bir şey söylemez ancak hikayesi ve diğer fotoğraflarla bir arada projenin gücünü ve etkisini on kat arttırır. Bu bölümde temel olan, günümüzün bazı sorunlarına girmek ve onları görünür kılmaktır. Buraya iki sanatçı taşıdık. İspanyol Joan Alvado’nun “The last man on earth” adlı projesi ve Fransız Maxime Franch’ın “Les invisibles” adlı serisi ilgimizi çekti. Birincisinde km karede 7 kişi ile Avrupanın en az insanının yaşadığı bölge anlatılıyor. İkincisinde ise Fransadaki 143000 evsizin yok oluş hikayesine ışık tutuluyor.  

Juan Alvado               Maxime Franch

YARININ DÜNYASI

Fotoğrafçılık tüm zamanları  kaydeder, ancak biz ona daha çok geçmişi ve nostaljiyi uygun görürüz. Oysa bu bölümde proje veren sanatçılar için gelecek şüphesiz daha çok heyecan vericidir. Geleceğe yaptıkları yolculuklarından biraz sağduyulu ama biraz da rahatsız edici fotoğraflarla geri dönüyorlar. Dünyanın durumu ve hepimizin sorumlu olduğu sorunlar göz önüne alındığında, endişelenmemek olası değildir.. Sanat her zaman insanların çılgınlıklarının karşısında  en etkili önlemlerden biri olmuştur. Hele Coronavirüsün kol gezdiği şu günlerde bu durum çok daha anlam kazanıyor.

İster durum tesbiti olsun ister kurgu olsun, eğer sanatçılar kendilerini bu konuları aydınlatmaya adıyorlarsa, her şeyden önce bu  bizi vicdanlarımızla başbaşa bırakmak  ve gelecekte çocuklarımıza ne bırakacağız? sorunu sordurtmak içindir.

Rusyadan Eugene Martikainen’in “Doesn’t Look Like Anything to Me” serisiyle ve Finlandiyadan Maija Tammi White Rabbit Fever” adlı çalışmasıyla dikkatimizi çekti. Birincisi bilim dünyasından gelen görüntülerin dijitalleşmesi ve program distrosiyonlarıyla insan algılamasının dışına çıkmaya başladığını vurguluyor. Diğeri ise başlangıcı olan herşeyin bir sonu da olduğunu anlatmaya çalışıyor.  

Eugene Martikainen

    Maija Tammi

AŞIRILIK

Biliyoruz, dünyanın görüntüye doyduğu bir dönemi yaşıyoruz. Yine de, mantıksız bir şekilde, dünyayı gereksiz fotoğraflarla doldurmaya  internetin karanlığında kaybolan görseller biriktirmeye devam ediyoruz.

Sistemimizin dönüşüme uğruyor.  Bu sistem içinde görüntü konusunu irdelememek mümkün değil. Burada üzerinde durulması gereken 2 nokta internet ve sosyal ağlar. Programlar ve veri tabanlarında boğulan bilgisayarlar artık bizi bizden iyi tanıyor.  Arzularımızı, zevklerimizi ve kararlarımızı kontrol etme hakkına elimizden almış durumda.

Yayınlanan tüm görüntüler erişilebilir ve aranabilir durumda ve fotoğrafçılık bundan rahatsız oluyor. Fotoğrafların artık tek sahibi yok ve görüntüler herkesin malı oluyor. Kişisel arşivlerimiz evrensel hale geldi ve umuma açıldı diye kabul ediliyor . Hayatımızın anlık görüntüleri ne kadar da  birbirine benzemeye başlıyor. Getty images gibi görsel bankalarda bulamayacağınız görsel malzeme bize sanki yok gibi geliyor . Tarihin en iyi saklanan sırları ve fotoğrafları bile artık yaygın bir şekilde yayınlanıyor. İtalyan Chiara Caterina “The After image” serisiyle 10 yıldır topladığı slideları  ve internetten topladığı görüntülerin birbirleriyle olan çapraşık ilişkisini ortaya koymuş. Bu iki görsel kitlesinin diyaloğu insanla makine arasındaki diyalogu çağrıştırıyor. Hollanda’dan Arjan Nooy &Anne Geene ise insanın beynini yitirebileceği güzellikte bir seri ve 400 sayfalık bir kitapla gelmişler. Kitabı hiç tereddüt etmeden alıp fotoğrafa dair düşüncelere daldım. İnsanı fotoğraf felsefesine zorlayan bu çalışmada U adlı fotoğrafçı hiç bir fotoğrafçının beceremediği kadar çok çeşitli konularda fotoğraf çekiyor ve çok değişik tarzlarda fotoğrafları bir araya getiriyor. Bu karakter Flaubert’in Buvard et Pecuchet adlı romanındaki karakterlere benzer. Türkçeye “Bilir bilmez” adıyla çevrilen ve Can yayınlarından çıkmıştır. Romanda yüzeysel bilgilerle kendilerini  herşeyi bilen insanlar gibi gösteren, hiçbir şeye derinlemesine ilgi duymadıkları halde daldan dala atlayan ve bu yüzden sık sık rezil olan iki küçük bujuvanın komik hikâyesinin anlatıldığı bir romandır. Sanatçılar sanki bazı insanların da bu tarz fotoğraf çekmeye düşkün olduklarının farkına varmışlar gibi anlaşılıyor.

                             Chiara    Caterina

                               Arjan Nooy &Anne Geene

KENDİNİ ARAMA

Fotoğrafçı çoğu bize dış dünyayı gösterir ama fotoğraf makinesinin  fotoğrafçıya dönüp fotoğrafçının kendisini gösterebilme özelliği de vardır. Fotoğrafçı bugün derinlemesine araştırmalar yaparak, kendi köklerini, geçmişini, kültürünün sorguluyor. Aile içindeki bir gizem, çoğu zaman bu projelerin başlangıç noktasını oluşturur. Çocukluk ve gençlikle bağlantılı bazı hatıralar da  buradaki gibi bazı fotoğraf serilerini ortaya çıkartmaktadır. Bu proje ve serileri ben merkezci çalışmalar olarak görmemeliyiz. Bunlar sanatçının hem kendisini hem de çevresini daha iyi anlayabilme yolunda attığı adımlarıdır.

Gerçek bir tutkuyla, sanatçı kişisel tarihinin bir bölümünü fotoğraflarla ortaya çıkartıyor. Duyarlı ve deneyimli sanatçı, fotoğrafçılığı içgörüleri için kullanıyor ve bunları bize sunuyor. Fransa’dan Nathalie Déposé “La Frontière” adı serisiyle bize İspanyadan göçen dedesinin Fransa’da bulduğu anneannesiyle olan hayat hikayesini anlatıyor. Aile fertlerinin fotoğraflarını toplayan sanatçı bulduğu fotoğraflardan herkesin farklı hikayeler çıkardığını vurgulayan başka bir öykü anlatmış. Tayland kökenli İtalyan fotoğrafçı Alba Zari ise hiç tanımadığı babasını kendi fotoğrafları üzerinden bulmanın yollarını aramış. The “Y” adlı çalışma insanı gerçekten duygulandırıyor. Hiç tanımadığı babasının izini sürerken onun esas babası olmadığını esas babasının Los Angeles’te evsiz barksız bir kişi olduğunu tesbit ediyor. Bunun üzerine kendi fizyonomisi üzerinden babasının üç boyutlu avatarını oluşturuyor. İlginç hem de çok ilginç.  

Nathalie Déposé                

  Alba Zari

FOTOĞRAF ARAŞTIRMALARI

Artık fotoğraflar eskisi kadar duvara asılmıyor. Bu nedenle bazı fotoğrafçılar gözlerimizi karşıya sabitlemek yerine hareket ettirmeye çalışıyor.

Bu bölümde, fotoğrafçılığın ötesine geçmek isteyen fotoğrafçılara yer verdik.  Bu sanatçılar geleneksel biçimde çalışmak istemiyorlar.  Çalışmalarını başka boyuta taşımak, hiyerarşilerden, perspektif ve uzay kaygısından uzaklaştırmak isteyen fotoğrafçıların işleri bu bölümde görülebiliyor.

Yaratıcı sanatçılar, artık çalışmalarının formatını kendileri belirliyorlar ve bunu bize sunuyorlar. Biz kabul edelim veya etmeyelim bu işler sergide gözümüzün önündeler. Perspektif ve sergileme kaygılarının ön planda olduğu anlaşılıyor. Neredeyse mimari bir yaklaşım, objelerin birlikteliği, üstüste bindirme  ve dekupaj teknikleri uygulanmış. Sanki burada çok daha fazla sanatsal kaygılarla yoğrulmuş ve neredeyse bir enstalasyona yakın işler ortaya çıkartılmış.

Bu deneysel çalışmaların her biri, sanki fotoğrafın duyusal karakterini geliştirmeyi amaçlamaktadır. Burada  fotoğrafın sanatsal yönü genişletiliyor ama sanatın fotoğrafik eserin yani fotoğrafın önüne çıkmasına izin verilmiyor.

Belçikalı Jeroen  de Wandel “Amygdala” adlı çalışmasında (Amygdala tıp dilinde ve latince bademcik anlamına gelir) duygusal ve travmatik hatıraların beyindeki tam yerini göstermeye çalışmaktadır. Bazı anılar hafızamıza kazınırken bazıları yavaş yavaş yok olur giderler. Çifte pozlamalarla hafızamızın katmanlarına gönderme yapmış. 

Finlandiyalı Niina Vatanen “Time Atlas” projesinde çeşitli kaynaklardan elde ettiği görsellerle ve sezgisel mantığını kullanarak çok ilginç ilişkileri yakalamış. Zaman algısı sorgulayan bir seri ortaya çıkartmış.

Jeroan de Wandel

Niina Vatanen

Ne yazık ki Corona virüsün aldığı binlerce canla birlikte bu festivalde hiç bir ziyaretçinin karşısına çıkamadan fotoğraf tarihine gömülüp gidecek. Karantinada kaldığımız bu günler bize evde macro fotoğraf veya obje fotoğrafçılığı ile ilgilenme, fotoğraf tarihini veya kütüphanemiz koyup yıllardır bakamadığımız fotoğraf kitaplarımızı inceleme fırsatı veriyor. Ama sonsuza kadar da sürmesini arzu etmeyiz. Biraz da dışarı çıkıp sokak fotoğrafçılığı veya manzara fotoğrafları çekmek ruhumuza iyi gelecektir. Umarım yaz mevsimine bu dileklerimi gerçekleştirebiliriz.     

Geçtiğimiz hafta Jeu de Paume fotoğraf müzesinde Peter Szendy’nin küratörlüğünüde “Görüntülerin Süpermarketi” adlı bir sergi açıldı. Sergi artık hesaplanamayacak miktarlarda üretilen fotoğraflar konusunda bazı  sorulara cevap arıyor.

Walter Benjamin’den önce yaşayan  Alman sanat tarihçisi ve kültür teorisyeni Aby Moritz Warburg(1886-1929) Benjamin’den önce bu konuya girmiş ve görsellerin izlediği yollardan bahsetmişti. Warburg bu harekete  “Görüntü göçü demiş, göç yollarından bahsetmiş hatta bunların araçlarından, otomobillerinden ve toplu ulaşım vasıtalarından söz etmiştir.

Peter Szendy ise bu düşüncelerden yola çıkarak iconomi kelimesini türetmiştir. İconomi, görüntünün ekonomisi ve dolaşım hatta değiş tokuş yollarına gönderme yapıyor.

Bu gün artık görüntüler doğrusal artış değil üstsel artış gösteriyor. Bu ne demek oluyor?

Doğrusal artışı sezgisel olarak kavrayabiliyoruz. Ancak üstel artış söz konusu olduğunda birçoğumuz doğru çıkarımlarda bulunamıyoruz. 

Günümüz dünyasının fotoğrafa doymuş durumda olduğu anlaşılıyor.

Bu kadar çok fotoğraf üretildiğine göre birçok sorun da ortaya çıkıyor.

Bu kadar çok fotoğraf nerede saklanılacak, nasıl yönetilecek, nasıl aktarılacak?

Bu fotoğraflar hangi yolları izleyecekler, ağırlıkları ne olacak, akım hızları nasıl ayarlanacak, bu fotoğrafların değerleri nedir ve ekonomiye katkıları nasıl anlaşılacak.

Sayıları, hareketleri ve akışları ölçülmeyecek derecede görselle karşı karşıyayız. Her allahın gün inanılmaz sayıda fotoğraf ve video üretiliyor ve devreye giriyor. Bu devasa fotoğraf yükününün tek bir fotoğrafı nasıl çekilebilir? Bu mümkün müdür. Sergi bir anlamda bu soruya kafa yormamızı istiyor. 2000 yılında Kodak firması o fotoğrafın icad edilmesinden o güne kadar çekilen fotoğrafların 80 milyar olduğunu duyurdu. 15 yıl sonra 2015 yılında bir araştırma şirketi 80 milyarın 15 katının yani 1 trilyondan fazla fotoğrafın çekildiğin saptadı. Her gün sadece sosyal medyada 3 milyar fotoğraf paylaşılıyor. Belki bunun on misli ise paylaşılmıyor ve hard disklerde kalıyor. Siz çektiğiniz fotoğrafların kaç tanesini paylaşıyorsunuz? bilmiyorum Ama  ben sadece 100 de birinden azını paylaşıyorum. Bu şekilde bir hesap yaparsak 2000 yılına kadar çekilen sayıda fotoğrafı artık bir günde çekiyoruz.

Peter Szendy’nin bu konuyla ilgili kitabından yola çıkılarak dünyanın dört bir köşesinden gelen 40 kadar sanatçının 60’tan fazla eseri ile hazırlanan beş bölümdeki bu sergi bizi günümüz fotoğraf üretimi ile ilgili düşünmeye yöneltiyor. Aşıtı fotoğraf üretimi genel ekonomiyi nasıl etkiler? Fotoğraf stoklarının artışı ölçülebilir mi? İşçiliğin azalması sorun yaratır mı? Kripto para neye çözümdür? Bu sorulara kim cevap verecek?Fotoğrafçı mı iktisatçı mı? Her şey inanılmaz bir süratle gelişiyor ve değişiyor. Ekonominin görüntüsü sanki görüntünün ekonomisinden bahis ediyor. Önlü arkalı bir kağıdın iki yüzü gibiler.

Sergide beş bölüm var; Stoklar, Hammaddeler, Çalışma, Değerler, Change yani değiş dokuş.

Stoklar bölümünde Andrea Gursky’nin  devasa eseri ile karşılaşıyoruz. Gursky bu eserinde “Amazon” adlı 2016 yapımı bu fotoğrafta Amazonun dev depolarını ele alıyor.

Müzenin tüm duvarları Even Roth adlı fotoğrafçının fotoğraflarıyla tüm döşenmiş.

Ana Vitoria Mussi “Por um fio” adlı eseri ile 22.000 negatif filmi dökülen bir şelale şeklinde enstelasyon olarak sergilemiş.

Geraldine Juarez ise bir ayna üzerine “Getty images”  logosunu basarak bütün görsellerin bir data bankasına gideceğini vurgulamak istemiş.

Bu bölümdeki son eser Zoe Leonard’ın 2018 yılı işi;  “Nasıl güzel görüntü elde edersiniz”  ile değişik dönemlerin fotoğraf depolama uygulamalarına gönderme yapıyor. Diğer taraftan yıllar öncesinden ünlü rus sanatçı Kazimir Malevitch’in sanat tarihi içinde görsellerin nasıl hareket ettiklerini gözler önüne seren eserlerini de görme fırsatı da buluyoruz.

İkinci Bölüm hammadde bölümü olarak adlandırılmış.  

Bu bölümde  Minerva Cuevas’ın Ufuk II adlı 2016 işini görüyoruz. Burada vurgulanan petrolün dünyamızı ve görüntüyü nasıl kirlettiği üzerine bir çalışma.

Jeff Guess 2011’de ürettiği “Addressability” adlı çalışmasında günümüz görüntülerindeki  piksellerin  yerine gönderme yapıyor. Değişik rezolüsyonlarla  görüntülerin nasıl yığılıp dağıldığını gösteriyor.

Thomas Ruff internette bulduğu renkli manga görüntülerini dağıtarak 2002 yılında yaptığı  “Substrat 8 II” adlı işini bu sergiye koymuş

Üçüncü bölüm İş ve Çalışma bölümü. Bu bölümde Martin Le Chevallier  2017’de yaptığı “Clickworkers” adlı eseri ile dijital alanda çalışan işçilerin nasıl bir zincir kurduğunu ve # larla “Like”  larla görüntünün uzaktan nasıl işlendiğini gösteriyor. Bu konuya daha 1923 yılında Laszlo Moholy-Nagy “Telefon görüntüleri” adlı eseri ile ilk girişi zaten yapmıştı.

Yine bu bölümde Aram  Bartholl 2017 işi “İnsan mısınız?” adlı eseriyle devasa bir CAPTCHA Görüntüsü koymuş 

Dördüncü bölüm; Değerler bölümü

Hans Richter’in 1928’de enflasyona ayırdığı para konulu kısa filmden sonra  2010 da Máximo González’in tedavülden kalkan paralarla oluşturduğu devasa duvar enstelasyonları kadar tekrar eden bir görsel motifi bu bölümde izliyoruz.

Para günlük hareketleri kontrol eder konusuna yaklaşıma gönderme yapan eserler bu bölümde bulunuyor. Robert Bresson, paraları kavrayan ellerin koreografisini yapar (Para, 1983).  Ünlü fransız fotoğrafçı Sophie Calle, ATM lerdeki güvenlik kamerasından aldığı görüntülerden insanların paraya bakış anlarını yakaladığı  ilginç video ile karşımıza geliyor. 

Kripto para finans için olduğu kadar sanat için de çok önemli bir durum yaratıyor. Yves Klein, altın ile çek haline getirilmiş “görsel hassasiyet zonlarının” değiş tokuşa soktuğu eserini sergiliyor.

Wilfredo Prieto iki ayna arasına yerleştirdiği 1  doların aynadaki görüntüsünü çoğalttığı eseri ile ilgimizi çekiyor (One Million Dollar, 2002).

Beşinci bölüm; Değiş-tokuş.

Bu bölümde William Kentridge’in hazırladığı yavaş sayfa çevirme hareketini görüyoruz  (İkinci El Okuma, 2013).  Richard Serra’nın çalışması ise  (El Yakalama Lideri, 1968) düşen paraları tutma videosu olarak kar

şımıza geliyor. Aslında hareket eden her şey görünür hale geçer de diyebiliyoruz.. Trevor Paglen okyanus dibindeki görüntüleri yüksek hızla taşıyan kabloları fotoğraflamış. Martha Rosler’in “Cargo Cult” adlı eserinde bizi görüntürlerden oluşan malların taşınmasıyla karşı karşıya bırakıyor.

Sonuçta sergide  ziyaretçiyi iki soru bekliyor: Martin Le Chevallier’in önerdiği görüntü aslında planlı yavaş yavaş bir eskime mi değil mi sorusu bir tarafta duruyor(Obsolete Heroes, 2019). 

Diğer soruyu ise  Hiroshi Sugimoto’nun (ABD Play House, 1978)  adlı eseri soruyor. Bu eser her yıl Paris-Photo fuarı sırasında sergileniyor. İkon bir fotoğraf. Bu fotoğrafın öyküsü şöyle; Hiroshi Sugimoto bir akşam New York’ta Amerikan Doğa Tarihi Müzesi’nde fotoğraf çekerken, kendisini halüsinasyona görüyor sanır. Aklına düşen soru şudur; ”Farz edelim ki bütün bir sinema filmindeki görüntüleri tek bir karede çekiyor musunuz?   Aslında bu sorunun cevabı basittir “Parlayan bir ekran elde edersiniz.” Bu kareyi elde etmek için sinemalar gidiyor ve çekimler yapıyor. Kendisi bu fotoğrafı oluştururken yaşadıklarını şöyle anlatıyor; “Bir öğleden sonra East Village’da geniş formatlı bir kamerayla ucuz bir sinemaya girdim. Film başlar başlamaz, B ayarında deklanşöre bastım. F değerini yüksek tuttum. İki saat sonra film bitince, deklanşöre tekrar bastım”. O akşam filmi banyo ettiğimde gördüğüm şey hayalimin  gerçekleştiğini bana gösteriyordu. Karşımda bembeyaz bir ekran ve simsiyah bir sinema salonu vardı! Fotoğrafın gösterdiği acaba sonsuz süratin bir sonucumu? Sonuç olarak sergi ve bu sorular bizde oldukça karmaşık duygular uyandırıyor.

Jeu de Paume fotoğraf müzesindeki “Görüntülerin süpermarketi” adlı serginin bizi görüntüler üzerine felsefi düşünmeye sevk eden tematik bir sergi olduğunu düşünüyorum. Fotoğrafla düşünsel boyutta ilgilenen, neden fotoğraf çektiğini sorgulayanların mutlaka görmesi gereken bir sergi olduğuna inanıyorum.

Artık görüntülerin bir çoğu bir makine tarafından üretilip bir başka makineye gönderiliyor. Örneğin parka giren araçların plaka numaraları, veya alış veriş merkezlerinde müşterilerin ürün satın alırken veya incelerken yüz ifadelerini kaydeden kameralar. Bu görüntülere “Aşeropoyet” yani insan eli değmemiş görüntüler de deniliyor.

Sonuçta “Görünmez görsel kültür” ortaya çıkıyor yani bilgimiz olmadan görünürlük giderek üretiliyor, yönetiliyor ve sömürülüyor. Bu görünmeyen görsellerin de bir yaşamı hatta bir ekonomisi olduğunu da vurguluyor Peter Szendy.

Tüm bunlar görüntüler arasında bir taraftan bir tarafa zıplayan, dolaşan, sallanan göz hareketlerimizi geliştirmektedir. Peki bunun sonunda göz neyi görür neyi göremez. Gölgede kalan görüntüler hangileridir. Gizli ikon ekonomisi nasıl işler. Sorulması gereken daha onlarca soru var.

Sergiden çıkarken kafamızdaki fotoğrafa dair soruların da miktarı artmış olduğunu hissediyor ve bu duygularla müzeden uzaklaşıyoruz.

Aklımıza yine o soru takılıyor; Walter Benjamin yıllar önce “Geleceğin cahilleri, alfabeyi sökemeyenler değil fotoğraf çekemeyenler olacak” ama kendi fotoğraflarını okuyamayan fotoğrafçıyı da cahil saymak gerekmez mi?” demişti. Dünya sanki yazan ama yazdığını okuyamayan insanlarla doluyor.