Covid-19 günlerinde Mutluluk Paradoksu

Mehmet Ömür

Mutluluk konusu hep kafamı meşgul etmiştir. Bugün daha çok meşgul ediyor. Ben meslekten hekimim ama psikolog değilim. Bu yazıyı kendi gözlemlerime, psikososyal ve felsefi çıkarımlarıma göre yazıyorum, mutlaka eksiklerim vardır. Tek amacım mutlu olmak. Sait Faik gibi değilim, yazmasam çıldırmam, ama yazarsam mutlu olurum. İçimi döker rahatlarım.

Yazının başlığı mutluluk paradoksu. Çünkü konu çok çelişkili. Bu yazıda “Mutluluk öğrenilebilir mi?” ve “Bilgelik, felsefe bir insanı mutlu eder mi?” sorularına cevap aramaya çalışacağım.

Orada içimde -ne olduğunu bilmiyorum- ama biliyorum ki içimde

Nedir bilmem -bir ismi yok- söylenmemiş bir söz

Hiçbir sözlükte yok, hiçbir ifadede, hiçbir sembolde

Üzerinde salındığım dünyadan daha da fazla salınan bir şey

Ona göre yaratılış sarılışıyla beni uyandıran dosttur

Anlıyor musunuz kardeşlerim?

Kaos ya da ölüm değil -biçim ahenk, plan- sonsuz yaşam o

O “mutluluk”

Bu satırların yazarı modern Amerikan şiirinin yaratıcısı Walt Whitman.

Mutluluğun tanımını başlangıçta yapmak isterdim ama bu o kadar zor ki bunu mutluluğun tarihçesi içinde anlatmaya karar verdim.

Antik dönemde mutluluk erdemli yaşam ve ahlaklı olmakla eşdeğerdir. Platon, Aristo, Seneca ve Epiktet gibi Stoacılar böyle düşünüyorlar ve toplumları bu düşüncelerle biçimlendiriyorlardı. Ortaçağda mutluluk “öteki dünyaya” gönderildi. Ne kadar sevap işlersek öteki dünyada o kadar mutlu olacaktık. Rönesans’la birlikte Aziz Thomas Aquinas ve Dante gibi düşünürler mutluluğu öteki dünyadan bu dünyaya geri getirdiler. Uzun süre dini ve laik mutluluk tanımları arasındaki tartışmalar sürüp gitti.

17’nci yüzyıldan itibaren de mutluluk konusunda “iyi olmaktan” çok kendini “iyi hissetme” kavramı öne çıktı. Fransız devrimi, Rousseau, İnsan Hakları Bildirgesi, Hobbes, Locke, Humes gibi filozoflar ”özgürlük” kavramını öne çıkardılar. İngiliz Protestan düşüncesi de aynı yönde ilerledi.

Mutluluk da böylece Sokrat’ın “ne şekilde yaşamam gerekir” sorusunu dikkate alan erdemli yaşam tarzından “gerçekten ne istiyorum” sorusuna cevap arayan özgürlükçü tarza yöneldi.

20’nci yüzyılın başlarında konuyla sosyoloji ilgilenirken 20’nci yüzyılın geri kalan kısmında psikoloji mutlulukla ilgili araştırmalara başladı. Bir önceki yüzyılda bu konuda 16 tane araştırma varken 20’nci yüzyılda binlerce araştırma yayınlandı. Acaba bu kadar araştırma mutluluğun ne olduğunu anlamamıza yardım etti mi? Bu tartışılır. Larkin’e göre “mutluluk” 1963’te icat edildi.

Ahlaki alandan uzaklaşıp bireysel ihtiyaçlara yönelik eğilim o günden beridir değişken bir seyirle günümüze kadar gelmiş ve belirgin bir zıtlık ortaya çıkmıştır. Mutluluk kavramının bugünkü kullanımı yeni bir gelişmedir ve tarihin diğer dönemlerine uygulanamaz.

Bugünkü mutluluk anlayışının temelinde Amerikan anayasasına bunu madde olarak koyduran Thomas Jefferson vardır. Bu maddeye göre;

İnsanlar eşit yaratılmışlardır. Tanrı tarafından devredilemez haklarla donatılmışlardır. Bu haklar arasında YAŞAMA, ÖZGÜRLÜK VE MUTLULUK ARAYIŞI vardır.

Aydınlanmanın iyimserliğine karşın mutluluk siyasi bir kavram olarak başarı sağlayamadı. Sorunun temelinde “Bu devredilemez hakkın bizi yetkili kıldığı mutluluk ne tür bir mutluluktur” sorusu yatmaktadır…

Mutluluk kavramının kötü politikalara yol açmasının nedeni, tanımlanması çok zor olan bu kavramın, her türlü eylemi haklı çıkarmak için kolayca kullanılabilmesidir. Yani bu kavramdan yola çıkarak mutlu olmak için “her yol mübahtır”a gidilmektedir, ki asıl tehlike burada yatmaktadır.

Kanser koğuşu adlı eserinde Soljenitsin konuya şöyle yaklaşır; ”mutluluk bir seraptır. İşte o mutluluk için ben, içinde gerçekleri barındıran tüm kitapları yaktım.” Son lokmamızı paylaşabilirsek eğer, işte o zaman mutlu olabiliriz. Eğer sadece “mutluluk“ ve “bolluk” fikirlerine takılıp kalırsak yeryüzünü duyarsızca tıka basa doldurarak tarihin en dehşet verici toplumunu yaratacağız. Soljenitsin çok da haksız gibi durmuyor. Amin Maalouf da “Çivisi Çıkmış Dünya” adlı kitabında benzeri konulara değiniyor. Göçmen sorunları ve çevresel değişiklikler nedeniyle dünyanın başının belada olduğunu vurguluyor. Aynı son yılların önemli düşünür ve tarihçisi Harari gibi.

Erdemi “mutluluk” kavramının bir parçası haline getirdiğimizde; ahlaki ve toplumsal nasihatler alıp başını giderken, erdemin yerine “kendini iyi hissetme” unsurunu koyduğumuzda her şeyin mübah olduğu bir “mutluluk” kavramı ortaya çıkmaktadır.

Kitapçılara girdiğimizde diyet kitapları ile mutluluk üzerine yazılmış kitapların rafları doldurduğunu görüyoruz. Mutluluk ne kadar bilinmez ki herkes mutluluk üzerine yazıyor. Mutluluk gurularının kitaplarını incelediğimizde temel olarak şunları görüyoruz;

“Mutluluk kovaladığımız için hep son anda elimizden kaçırdığımız, oysa sakince dursak üzerimize konacak bir kelebek gibidir.”

Veya

“Eğer bilinçli bir şekilde mutluluğu seçerseniz hedefinize çok daha rahat ulaşabilirsiniz.”

“Mutluluk için harekete geçmeniz gereken doğru zaman şu andır. Mutluluğu bir alışkanlığa çevirebilirsiniz. Kelebeği kovalayın.”

“Azmederek mutluluğu yaratabilirsiniz. Bunun için iyilik yapın, övgü ve minnet kazanın, ama bunları talep etmeyin.”

“Kendini tanı, başkalarının isteklerinden çok kendi gerçek ihtiyaçlarını karşıla.”

“Değişmek için yeterince cesur ol ve en az yürünen yolu seç.”

Elindekiyle yetinmeyi bil ve “Erkeklerin Mars’tan Kadınların Venüs’ten” geldiklerini unutma.

Mutluluk gurularının nasihatleri benzer şekillerde sürüp gider. Biz de mutluluk kavramı hakkında tek bir tanım bulamasak da onun nasıl bir şey olduğunu biraz da olsa anlarız.

Psikolojik araştırmaların çoğu da popüler mutluluk kitapları gibi çok karmaşıktır. Sosyal psikolog Michael Argyle yüzlerce psikolojik araştırmayı taradıktan sonra şöyle bir sonuca varır:

— Mutluluk kısa vadede olumlu bir ruh haline geçiştir. Geçmişteki hoş olayları hatırlama, eğlenceli filmler seyretme, neşeli müzikler dinleme, gülümsemeler, şakalar, oyunlar, hediyeler bunu sağlayabilir. Ama etkileri kısa sürelidir.

Aşırıya kaçmamak koşulu ile alkolü de tek tedavi aracı olarak göstermektedir Michael Argyle. Yüzlerce araştırmayı inceleyip sonuçta bize mutlu olmamız için eğlenceli filmler, TV seyretmeyi ve alkolü önermesi düşündürücüdür.

Bugün mutluluk erişilmez bir kavram, çünkü ikilem içeriyor. Günümüz bizi ahlaki geçmişimizi bir kenara bırakıp arzularımızın peşine düşmeye zorluyor. Siyahı bırak beyaza geç. Şaşkınlık içinde bocalıyoruz. Covid-19 bize yol göster lütfen!

Özgürlük tek başına her şeye yetmiyor, diğer taraftan eski ahlaki otorite de yetersiz kalıyor.

Demek ki mutluluk arayışının “gerçekten ne istiyorum” sorusuna onun eski çağlardaki karşılığı olan “Ne şekilde yaşamam gerekir” sorusu ışığında yanıt vermek gerekir. Psikolojik olarak birinci soru özgürlük hissine duyulan ihtiyacın ifadesi iken ikinci soru onaylanma hissine duyulan ihtiyacı gösterir. Benliğimizin zıtlıklarında bütün mistik ve birbirleri ile çatışan ihtiyaçlar insan olma durumunun özünü oluşturur.

Freud meşhur kuramında ego ile süper-ego’yu karşı kutuplar olarak karşı karşıya getirir. Ego “Gerçekten ne istiyorum”a karşı gelirken süper-ego bize “Nasıl yaşamamız gerektiğine” dair ahlaki komutlar verir.

Abraham Maslow ihtiyaçlar hiyerarşisinde insanları ikiye ayırır. Kendini gerçekleştirmeye çalışanlarla (iç güdümlüler), toplumsal ve statü kazanmaya çalışan insanları (dış güdümlüler) iki grupta toplar.

Her toplumun çekirdeğini oluşturan ahlaki alanları özerklik ve ortaklık olarak tanımlayan antropologlar vardır.

Bu karmaşık ve çelişkili kavramları bir süzgeçten geçirelim; çağımızda kendini özgür hissetme ihtiyacı ile kendini onaylanmış hissetme ihtiyacı arasında çatışma vardır. Kişinin onaylanmaya duyduğu ihtiyacın özgürlük ihtiyacından farklı olarak ahlaki bir boyutu vardır. Bu durum özgürlükten vazgeçmeyi de beraberinde getirir. Bu onaylanma ihtiyacı her zaman tanrı ve gelenekler tarafından karşılanamıyor. Modern batı toplumlarında onaylanmanın diğer insanlar ve toplum tarafından da yapılması gerekiyor. Yani ahlak bir yerde özelleştirilmiş oluyor. Özgürlük diğer insanların gittiği yollardan ayrılma, kullandığı dilden kaçma ve kuralları çiğneme ihtiyacını temsil ederken onaylanma ise kurallara boyun eğme ve alkış arama ihtiyacını anlatıyor.

Özgürlük ve onaylanma arzularının gerçekleşememesi insanda depresyonun iki değişkeni olan kapana kısılmışlık ve aşağılanmışlık hislerini ortaya çıkarır. Freud’a göre mutlu yaşamın iki bileşkesi çalışma ve sevgidir. Yani iş ve ilişki. İnsanlar işlerinden ve ilişkilerinden yakınıyorlarsa ya özgürlükleri yoktur veya onaylanmadan yoksundurlar. Onaylanma peşinden fazla hevesle koşanlar, muhtaç ve korkak bir izlenim verirler. Aşırı özgürlük heveslileri ise bencil, çocuksu ve dengesiz görünürler. Özgürlük arzusu ve onaylanma arzusu birbirleriyle doğrudan çelişir. “Mutluluk arayışı” özgürlük ve onaylanma arasındaki bu ikilemi çözme arzusunun bir ifadesidir.

Buraya kadar yazdıklarım genel psikososyal, tarihi ve felsefi olarak bildiğiniz kavramlar, benim size söylemek istediğim, mutluluğun içindeki bu çelişkili özgürlük ve onaylanma kavramlarının nasıl çözümleneceği konusudur, sorunsalıdır. Ben birbiriyle zıt gibi görünen iki kavramın bazı ortamlarda bir amalgam haline gelebildiğini düşünüyorum. Özgürleşmeyi ve aidiyeti bir arada insanlara sunan dostluktur, sevgidir, paylaşımdır, aidiyettir.

Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun Rüknettin Resuloğlu’na yazdığı bir mutluluk şiiri ile geçiş yapalım.

MUTLULUK

Tap burada

Tap şurda

Tap kapının arkasında

Tap göklerin ortasında

Ne Hint’tedir ne Çin’dedir

Gözlerimin içindedir

Bazen bana benden yakın

Bazen bana benden uzak

Yine benim içimdedir

Anlık mutluluk ile zamana yayılmış mutluluk bir değildir. İkisini de bize sevdiklerimiz, yoldaşlarımız aynı anda sağlamaktadır.

Özgürlük ve onaylanma ihtiyaçları birbirleriyle çatışır gibi görünseler de birbirlerinden beslenirler. Bu iki kavramın iç içe ahenk içinde yaşanabileceğini düşünmek ve anlamak zor olsa da bu mümkündür. İşte bu yüzdendir ki mutluluk sözcüğüne tam karşılık gelecek bir sözcük bulunamıyor. Oysa var. Kavram zıt ihtiyaçların sentezini içinde barındırıyor. Yaşamda siyah ve beyaz yan yana duruyor. Dualite kavramını kavramamız gerekiyor. Özgürlük ve onaylanma, mutluluk arayışı bakış açısına bağlı olarak, birbirleriyle derin bir ilişki içinde olan kavramlardır. Bu iki kavram iki uçta yer alan zıt kutuplar olarak görülmelerine rağmen bunlar bir ahenk içinde değerlendirilebilir. İkisi bir arada mabetlerimizde bir erdem döngüsü çiziyor.

Bir başka görüşe göre insanoğlu hem tanrının eseri hem de şeytanın parçasıdır. Türlü meziyetleri ve melanetleri bir arada taşır. Kaosu ve düzeni bir arada yaşamaktadır. Vahdet-i Tezat yani zıtlıkların birlikteliği adı verilen bu karşıtlıklardan “İlahi Denge” doğmaktadır.

Şimdi mutluluğa bir de dışarıdan bakalım. İktisatçıların mutluluğu ölçebildiklerini görüyoruz. Ortalama kişi başına düşen gelir, sağlık, ortalama yaşama süresi, eğitim, çevremizdeki su ve havanın temizliği. Güvenlik, eşitlik, çalışma imkânları iktisatçıların mutluluk kriterleri olarak karşımıza çıkıyor. Bugün bu rakamlar süratle değişiyor. “Apocalypse now”.

Ama onlara göre bile belirli bir kazancın üzerindeki para mutluluk getirmiyor. Buna Easterlin paradoksu adı veriliyor. İnsanlara kazançlarının seviyesinden çok aynı yaşlardaki kişilerle kendilerini kıyaslamaları mutluluk getiriyor. Erişkin dönemlerde kadınlar erkeklerden daha mutlu ama yaşlanınca erkekler kadınlardan daha mutlu oluyorlar. Din, aile ve dostlar kendini iyi hissetme duygularını besliyor. Eğitim seviyesinin de insanı daha mutlu etmediği, araştırmalarla gösterilmiş. Mutlu olmak öğrenilebilir. Mutlu olmak için kişisel gelişim önemlidir. Mutluluğun içimizden geldiğini de biliyoruz. Mutlulukta dış etkenlerin sadece %10-15 rol oynadığı gösterilmiş. Oysa %50’si genetik özelliklerimiz ile belirleniyor. Mutlu bir beyin çocukluktan itibaren şekilleniyor. Çocuklukta mutsuzluğu öğrenmiş bir kişi, tüm yaşamında bunu üzerinde taşımaktadır. Mutluluk beynimizin sol ön kısmı ile ilgilidir. Mutlulukla ilgili en önemli madde de beynimizde salgılanan dopamindir. Prozac ve serotonin dopamini harekete geçirerek etki ediyor. Bütün uyuşturucuların dopamini aktive ettiği biliniyor. Biz istersek dopaminlerimizi dost ortamlarında, sevdiklerimizin arasında aktive edebiliriz. Mutlu insanlar kardiyovasküler hastalıklara, kansere, astıma, romatizmaya hatta nezleye, belki de Koronavirüs’e daha az yakalanıyorlar. Mutlu olmak için anı yaşamak, meditasyon veya yoga yapmak ve psikoterapi faydalı. İlişkileri arttırmak yerine derinleştirmek de mutluluk veriyor. Vücuduna önem vermek, sağlıklı beslenmek ve spor yapmak mutluluğu artırıcı faktörler.

Yazımı şöyle bitireyim, mutluluk karmaşık bir kavram ve daha çok bizim içimizde sevgili okurlar! Ne kadar çok bir araya gelir ve sevgimizi paylaşırsak o kadar mutlu oluruz. Neden Korona günlerinde Zoom toplantılarını arttırdığımızı sanıyorsunuz? Değişimlere uyum sağlarsak ve kendi kendimizi kandırmazsak, yani Mevlana’nın da dediği gibi “Göründüğümüz gibi olur ya da olduğumuz gibi görünürsek” mutlu oluruz. Bu zorlu bir çalışmadır.

Ama çalışmadan da mutlu olunmayacağını biliyoruz.