Mehmet Ömür

Günümüz liberal ekonomileri, özgürlük hareketleri bir taraftan insanlara nefes aldırırken diğer taraftan onları benmerkezci yaptı. Her yerde aynı anda olma ihtiyaçları arttı. Narsistik duygular kabardı. Başkaları tarafından görünür ve bilinir olmak birçok kişi için fazlaca önem kazandı. Var olmak hatırlanmanın ilk adımıdır. Bir gün yok olacağımızı bilmek, hatırlanmanın önemini arttırmaktadır. Arkadaşlarım arasında yaptığım bir ankette, hatırlanmak için fotoğraf çekenler tüm cevap verenlerin yarısını oluşturuyordu. Aslında haklıydılar, Susan Sontag dememiş miydi? “Kelimeler anlatır, fotoğraflar hatırlatır”. Görünmek tarihin tüm dönemlerinde önemliydi. Mağaralarda ellerini gösteren insanlar daha sonra yağlıboya tablolarda resimlerini yaptırdılar. Ancak bu yöntem çok pahalı olduğundan sadece kralların, soyluların, burjuvaların ve din adamlarının tekelindeydi.

Fotoğrafın bulunmasıyla beraber bu ayrıcalık ortadan kalktı; sıradan insanlar da portre fotoğrafları aracılığı ile varlıklarını daha sonraki kuşaklara geçirebildiler. Hatırlandılar, ölümsüz oldular. Fotoğrafın en büyük çelişkilerinden biri de budur. Ölmüşsünüzdür ama fotoğrafınız sizi gülerken veya göz kırparken göstermektedir. Gerçekle ilgisi olmayan bir kağıt parçası işte!

Neden fotoğraf çektiğimiz konusu benim gibi birçok fotoğraf çeken insanın da zaman zaman aklını kurcalamıştır. Bu karmaşık bir sorudur. Yukarıda bahsettiğim ankette bunu daha net gördüm. Yüzlerce cevaptan yarısı hatırlanmak için olsa da diğer yarısı sanki beş benzemez gibiydi. İşin sosyolojik ve psikolojik boyutları da dikkat çekiciydi. Fotoğrafçı sanki “İşte ben tam da oradaydım, vardım, görüleni gören ve kaydeden kişiyim” diyerek varlığını kanıtlamak istemektedir.

Fotoğraf artık çok farklı bir yere geldi. Kimya yok oldu. Islak sulu ve karanlık odaların üzerine bir karanlık çöktü. Yerini aydınlık ekranlar, “Lightroom” ve benzerleri aldı. Sosyal medyadaki paylaşımlar sosyal bir deliryuma dönüştü. Fotoğraf saniyenin parçaları süresinde dünya turu yapıp önce Japonya’ya oradan Brezilya’ya ulaşmaya başladı. Kişiler artık sosyal medya ortamında var veya yok olmaya başladılar. Her şey bir yandan sıradanlaşırken bir yandan sıradışılıklar ortaya çıkmaya başladı. Çekilen fotoğrafların değeri “Like” sayıları, fotoğrafçının büyüklüğü de takipçi sayısı ile ölçülür oldu. Her şey birbirine karışmaya başladı.

Bu konular içinde “Neden fotoğraf çekiyorum?” sorusu daha da sorulur hale geldi. Fotoğrafçıları temelde ikiye ayırırsak, profesyonellerin neden çektikleri belli, o nedenle onları geçmeyi yeğledim. Geriye kalanlar yani bizler, fotoğraf severler, amatörler, niçin fotoğraf çekiyoruz? Biraz bunu düşünmek istedim. Profesyoneller konu dışı, amatörlere bakalım!

Şarap konusuna gönül vermiş, şarap tatmayı da uğraş edinmiş meraklı bir şarapsevere amatör şarap tadımcısı denilir ve bu pozitif bir anlam taşır. Fotoğrafta bu tam da böyle değil sanıyorum. Bazı fotoğrafçılar çantalarına büyük lensler birkaç tane gövde koyup yollara düşerler. Amatördürler ama çantalarındaki malzeme onları sanki amatör değilmişler gibi gösterir. Diğer amatör fotoğrafçılar küçük kompakt fotoğraf makineleri ve hatta şimdilerde cep telefonlarıyla idare ederler ve mutludurlar.

Amatör fotoğrafçılar zaman zaman mükemmel fotoğraflar çıkarabilirler. Çok değişik konularda etkileyici fotoğraflar çekebilirler.

Son 20 yılda dijital fotoğrafçılık ortaya çıktı. Bu dönemden beri üç tane önemli devrim yaşandı. Bu değişiklikler amatör fotoğrafçılarla profesyonel fotoğrafçılar arasındaki sınırları oldukça değiştirdi. Birincisi, fotoğraftaki kimya yerini elektroniğe bıraktı. Banyo yapılan filmler kalktı, yerini küçük veya büyük ekranlardaki pikseller aldı. 200 yıllık kimyanın iktidarı birden sıfıra indi. Sıfırlarla birler hakimiyeti ele geçirdi. İkinci değişim, basın fotoğrafçılığının neredeyse yok olması oldu. 2000’li yılların başından beri birçok önemli sosyal olayı cep telefonlarının çektiği fotoğraflardan takip ettik. Üçüncü devrim sosyal ağların ortaya çıkması ile amatörlerin görülebilirliğinin ve süratle yayılabilirliğinin artması oldu. Bu arada profesyoneller çok yüksek performanslı dijital makinelere geçtiler. Tabii dijitalin getirdikleri daha çok web dünyasına, cep telefonuna ve bilgisayarın oyuncularına yaradı.

Özetle dijital devrim amatörlere yaradı ve profesyoneller için kriz yarattı diyebiliriz. Günde 4 milyar insan 3 milyar fotoğraf çekiyor. Fotoğraf eskiden seçkin bir zümrenin elindeyden artık dünyanın yarısının günlük uğraşı içine girdi. Demokratikleşip başka boyuta taşındı.

Görsel imgeler dünyanın en popüler medyası oldu diyebiliriz. Artık devamlı bir şeylere bakıyoruz, daha az okuyoruz, daha az dinliyoruz, dilerim daha az sevmiyoruzdur. Bir tarafta fotoğraf makineleri teknik açıdan gelişirken diğer taraftan fotoğraf çekenlerin tecrübesi ve görsel kültürü de artmaya başladı. Dünyanın her yerinde fotoğrafla ilgili yeni yetenekler belirmeye başladı. Bütün dünya futbol oynarsa daha çok kırık pencere ve cam olur, ama yine bir o kadar daha çok Pele ve Maradona ortaya çıkar. Fotoğrafların %85-90’ını cep telefonları ve tabletler çekiyor. Gerisini dijital fotoğraf makineleri çekiyor. Filmli fotoğraf makineleriyle de çekenler var ama onlar vinil plak dinleyen müzikseverler kadar az. Eskiden profesyonellerin çektikleri fotoğraflar kamuya ve basına yönelikti ve koruma altındaydı. Amatörlerin fotoğrafları ise özel hayatla ilgili olduğundan daha çok fotoğraf albümlerinde bazen de ayakkabı kutularında birikiyordu. Oysa bugün amatörlerin fotoğrafları bloglarda, Facebook’ta, Instagram‘da, Tumblr, Flickr gibi fotoğraf paylaşım sitelerinde. Bu fotoğraflara her isteyen anında ulaşabiliyor. Andre Günthert’e göre fotoğrafta radikal bir değişim oldu. Eşitliğe dayalı bir “görüntü cumhuriyeti” kuruldu.

Fotoğraf sevenler fotoğraf çekmeyi ve fotoğrafa bakmayı artık değişik şekillerde seviyorlar. Facebook’ta veya özel görüşmelerimde yaptığım bazı anketler ve araştırmalar sonucunda kişilerin fotoğrafı değişik amaçlarla çektikleri çok daha net bir şekilde ortaya çıktı. Bir küçük analiz yapıp gruplara ayırmak istedim. Pierrick Bourgault’un sınıflaması ve görüşleri de bana yol gösterici oldu. Bu araştırmanın sonucunda “Yavaş şehir – Slow City” kavramından sonra fotoğrafa da “Slow foto” kavramının gelmesi gerektiğine karar verdim.

Şimdi gelelim fotoğraf çekenlerin hangi duygularla fotoğraf çektiklerine. Bakalım siz bu gruplardan hangisine giriyorsunuz.

1- Hatıra biriktiren fotoğrafçı: Bu fotoğrafçılar en büyük grubu oluşturur. Anı yakalayıp, ölümsüzleştirmeyi isterler. Geçmişe tanıklık ederler. Zamanı durdurma arzusu ön plandadır. Ardından sosyal medyada paylaşırlar. Dünyaya bir şeyler bırakmak diğer bir amaçlarıdır.

2- Sanat yapmak isteyen fotoğrafçı: Bu fotoğrafçılar gözlerini geliştirmek, görmek, görmeyene göstermek isterler. Estetik algıları gelişmiştir. Sergi gezer, ustaların kitaplarına bakarlar.

3- Terapi olmak, ruhunu rahatlamak için çeken fotoğrafçılar: Bu fotoğrafçılar rahatlamak için çekerler. Neden çektiklerine kafa yormak istemezler. Fotoğraf çekmek onlara iyi gelmektedir. Keyif almaktadırlar.

4- Fotoğraf avcısı: Aynı bir avcı gibi avının peşinde koşar ve hangi ormanda av yaptığını anlatır gibi “Tayland’ı yaptım, Vietnam’ı yaptım” gibi sözler söyler.

5- Koleksiyoner fotoğrafçı: Fotoğraf biriktirir yani hani kelebek koleksiyonerleri gibi Diyojen sendromuna tutulmuş ve asosyal olmuştur. Her türlü ıvır zıvır biriktirir gibi fotoğraf da biriktirir. Bu fotoğrafçı aynı zamanda “like” yani beğeni biriktirmeye de bayılır. Geçmişle sürekli ilişki içindedir, “Ben eskiden şöyle çektim, ben eskiden şu makineye sahiptim” gibi laflar ağzından düşmez.

6- Casanova fotoğrafçı: Beğendiği kişiye fotoğraf makinesi aracılığı ile onu beğendiğini ifade etmeye çalışır. Onun yanında vakit geçirip onun tarafından kabul edilmeyi amaçlar. Onunla bir ilişki kurmaya çalışır, hatta aşkını ilan eder. Ancak bu tarz ilişkiler genelde tek taraflıdır.

7- Hikaye anlatmak isteyen fotoğrafçı: Fotoğrafları çekmeseydi sanki hiçbir şey yaşanmamış olacak gibi hisseden fotoğrafçıdır. Hatta daha ileri gider, çektiği bir portre ile ilgili bir metin yazar, düşüncelerini kağıda döker.

8- Araştırmacı fotoğrafçı: Bu tarz fotoğrafçı, bilinmeyen ve tanınması arzu edilen dünyayı çekme arzusundadır. Gittiği yerlerde ve çektiği fotoğraflarla, fotoğrafını çektiği kişilere “Siz ilginçsiniz o nedenle çekiyorum” demeye getirir. Bu, ortama ve konuşmaya girmek için iyi bir fırsattır. Fotoğraf makinesi genelde kişiyi prezentabl yapar ve diyalogları kolaylaştırır. Bir statü sağlar. Bir üniformalı kişi gibi, bir polis, bir doktor veya bir itfaiyeci veya bir teknisyen gibi üzerimizde taşıdığımız fotoğraf makinesi bir statü kaynağıdır ve bizi sanki fotoğrafçı yapar. Bu nedenle birçok kişi boynuna kıymetli bir DSLR asmayı tercih etmektedir.

9- Şık Fotoğrafçı: Bazı fotoğrafçılar güzel görünmek, ellerinde bir aksesuar taşıyor olmak için fotoğrafçıdırlar. Aynı bir sigara kutusu gibi fotoğraf makinesi taşırlar, bu şekilde hiç yorulmadan ilginç görünmeye çalışırlar. Elleri boş değildir, sonrasında size bir fotoğraf bile hediye edebilirler.

10- Tahnitçi fotoğrafçı: Bu fotoğrafçı Efemera çeker. Olayı mumyalar bırakır. Yaşlılığa, yaşa, ölüme ve unutulmaya karşı iz bırakmak, hatıra toplamak ister. Hiçbir şeyi kaybetmek istemez, anları ölümsüzleştirmek ister. Oysa Robert Doisneau’nun dediği gibi saniyenin binde biri sürelerle çekilmiş binlerce fotoğrafı üst üste koyduğumuz zaman bütün yaşamda toplam birkaç saatlik zamanı ölümsüzleştirmiş oluruz. Değer mi, düşünmek lazım. Ben kendi fotoğraflarımı hesapladım. 2 milyon fotoğrafım 4,5 saatimi ölümsüzleştirmiş.

11- Flanör fotoğrafçı: Fotoğraf onun için bir bahanedir. William Klein da şöyle demiştir: “Ben fotoğrafı bir şey yapıyor imajı vermek ve vicdanımı rahatlatmak için çekiyorum.”

12- Duygusal fotoğrafçı: Yaşadığı heyecanlı anları tespit edip tekrar bakıp paylaşmak için fotoğraf çeker. Daha çok “Ben de oradayım” demek için çekmektedir. Örneğin konserde. Ama bu hiçbir zaman çocuklukta yenilmiş bir böreğin kokusunu ve hatta dinlediğiniz bir şarkının lezzetini size vermeyecektir. Yine Susan Sontag’a dönelim. Kendisi “Savaşın ve dehşetin yüzünü sergileyen fotoğraflara bakmaya ne kadar dayanabilirsiniz?” der. 12 yaşında gördüğü bazı savaş fotoğraflarının yaşamını ikiye ayırdığını söyler. Onları görmeden önceki yaşamım ve o fotoğrafları gördükten sonraki fotoğraflarım..

13- Kararsız fotoğrafçı: Gördüğünü beğenir ama onu tadını çıkarmaktan deklanşöre basmaya vakit bulamaz. Duyguları tam aktarmadığını düşündüğü için bir türlü fotoğrafı çekemez. Çekerse de fotoğrafa bakıp hemen siler. Bazen de hiç fotoğraf çekemez, çünkü ışık değişmiştir, güzellik gitmiştir. Hafızasında daha iyi yer verdiğine inandığı anlar çoğunluktadır. Bazen de çekmek istediği kişinin iznini almaya utandığı için çekemez.

14- Teknisyen fotoğrafçı: Bu fotoğrafçı işi için fotoğraf çeker. İş ile ilgili görseller toplayıp onları müşterilerine gösterir. Bazen sizden fotoğraf isteyip teşhis koymaya çalışır.

15- Yağcı fotoğrafçı: Bu tarz fotoğrafçılar daha çok toplantılarda kişilere değer kattıklarını belirtmek için fotoğraf çekerler. Kırmızı halıda yürüyen kişilerle tanışmaya özen gösterirler.

16- Sokak fotoğrafçısı: Her an çekilmeye hazır dikkat çekmeyen küçük bir fotoğraf makinesiyle dolaşır. Etrafa çok dikkat eder, gölgelere, yansımalara ve tesadüflere, gülünç olaylara önem verir. Yaklaşımı sadece dokümanter değildir. Rüya görmek ister, çektiklerinin işlevsel olmasını arzu eder.

17- Paparazzilik oynayan amatör fotoğrafçı: Bu tarz fotoğrafçılar uzun tele objektiflerle dolaşır ve çeşitli insan fotoğrafları çekerler. Ne yaptıklarını kimse bilemez.

18- Asosyal ve yalnız fotoğrafçı: Bu fotoğrafçı kimseye tahammül edemez, açıları görüntüleri hemen kendisinin bulmasını arzu eder. Başkaları onun alanından çıkmalıdır. Çünkü tam çekeceği zaman alanına giren kişi onun çekeceği fotoğrafı tamamen yok eder. Sürekli bir kızgınlık halindedir.

19- Sosyal ama yalnız fotoğrafçı: Varlığını fotoğrafla kanıtlar. Yalnız başına barda müzik dinleyen kişi değildir. Bir piyano bar veya caz barda yeni çıkan grupları takip eden, bloguna yazı yazan ve çektiği fotoğrafları müzisyenlerle paylaşarak olumlu ilişki kuran sosyal bir kişidir. Beklediği şey biraz saygı ve şükrandır. Yanındaki fotoğraf makinesini, çocukların oyuncaklarını göstermesi gibi “İşte bak, dokunma ekranına, yeni Canon 60D” diye size söyler ama sakın fotoğraf çekerken ona karışmayın, o zaman bir anda asosyal olabilir.

20- Heyecanlı fotoğrafçı: Çok hızlı çeker. Çok hatalar yapar. Sonra eve gidip kitaplara bakıp yanlışlarını anlamaya çalışır. Fotoğraf makinesinin kılavuzunu inceleyip internette eğitici videolar seyretmekten hoşlanırlar.

21- Manipülatör fotoğrafçı: Bu fotoğrafçı sizin saçlarınızın rengine, ceketinizin yakasına sanki sinema yönetmeni gibi yanaşır. Fotoğraf çekmeden önce istedikleri bitmek tükenmez bilmez ve sanatsal olsun diye olur olmaz şeyler ister.

22- Konu aşığı fotoğrafçı: Bu fotoğrafçı için fotoğraf makinesinin kalitesi ve fotoğraflarının büyüklüğü hiç önemli değildir, sadece fotoğrafı çekmek ve ona tekrardan bakmak ister. Aile fotoğrafı yani enstantane fotoğraf çekenler daha çok bu gruba girer.

23- Kamerasına aşık fotoğrafçı: Bu fotoğrafçı daha çok internette ve fotoğraf dergilerinde gezinip hatta fotoğraf fuarlarında gidip yeni çıkan fotoğraf makinelerinin teknik özelliklerini inceler. Kullanım kılavuzlarını okur. Cep telefonlarını aşağılamayı ihmal etmez. Vaktini fotoğraf çekmekten çok fotoğraf makinelerini incelemekle geçirir.

24- Fotoğraf aşığı, tutkulu fotoğrafçı: Sergileri ve galerileri gezer, internette fotoğraf sitelerine bakar ve fotoğrafla ilgili sanat kitaplarını inceleyerek gözünü geliştirmeye çalışır. Fotoğrafın sanat yönü onun için çok önemlidir. Fotoğraf makinesi ve fotoğraf çekmek onu daha az ilgilendirir. Eğer duygu yüklüyse sıradan bir fotoğraf bile onu çok heyecanlandırabilir. Ona göre bir fotoğrafın gücü, ifade ettiği şeyle ilgilidir. Ona göre fotoğrafın piksel sayısı veya kamera ile bir ilgisi yoktur. Bir an bu gruptaki amatör  fotoğrafçı sanki beni anlatıyor gibi hissettim…

25-“Claire” usulü fotoğrafçı: Yönetmen Hong Sang-soo’nun 2018 yılı “Claire’in kamerası” adlı filminde İsabelle Hupert polaroidle fotoğraf çeken bir kişidir.Her ne kadar kamerasına pek hakim olamasa da fotoğrafını çektiği kişileri değiştirmek için fotoğraf çekmektedir.

26- “Auggie” usulü fotoğrafçı: Wayne Wang’ın yönettiği 1995 yapımı “Smoke” filminde Harvey Keitel’in canlandırdığı Auggie hergün sabah saat tam 8:00 de aynı noktadan  dükkanının önündeki kavşağın fotoğrafını çeker. 4 yıl boyunca bir gün bile aksatmaz. Fotoğraf çekmesinin nedenini “Zamanın aheste geçtiğini” göstermek için olduğunu söyler.

Foto muhabirlerini, her ne kadar artık tükendilerse de paparazzileri, reklam fotoğrafçılarını ve düğün fotoğrafçılarını profesyonel oldukları için buraya almıyorum. Hatta sanat fotoğrafçılarını da profesyonel fotoğrafçılar arasında kabul ettiğim için onlardan da burada bahsetmedim.

Kaynaklar;

1-Barış Konar; https://www.academia.edu/37626722/FOTOĞRAFLA_VAR_OLMAK

2- Pierrick Bourgault, No photo. Edition Dunod, 2018

—